‘z b e k is t n r espu blik asi o L iy va ‘rta m axsus ta’ L i m vazirlig I

№
o'rg'anga'nlat. 0 ‘quv rejasiga g ra m m a tik a. O u r ’on. Hadis, ritorika. 
logika. m etaflzika. geologiva. adabivot. h u quqshunoslik kabi fanlar 
kirgan. 0 ‘qitish asosan o g ‘zaki shaklda olib borilgan. Biroq talabalar 
fo y d a la n g an o ‘quv ada b iy o tlari asta-sekin a n c h a k o ‘p qirrali, turli- 
t u m a n boMib b o r a d i . ( M a k t a b t a ’limi erkaklar u c h u n moMjallangan. 
A m m o h a r bir badavlat oila qiz bolani o ‘qitish u ch u n uyga o ‘qituvchini 
t a k lif etgan.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ly D o g m a tik o ‘q i t i s h o ‘r n i g a a s t a - s e k i n o ‘q u v j a r a y o n i d a
k o'rgazm alilikni keng jalb etish natijasida tushuntirish. tu s h u n tir is h - 
nam ovish etish kabi t a ’lim shakllari q o ‘llanila boshlandi.
Ayni vaqtda, respublika h u d u d id a, faoliyat yuritayotgan z a m o n a v iy
t a ’lim m uassasalarida t a ’lim ning eng m u h im quyidagi u c h t u rid a n
foydalanilm oqda:
— tushuntiruvchi-nam oyish etuvchi t a ’lim (u a n ’anaviy yoki axborot 
beruvchi t a ’lim h a m deb ataladi);
— m uam m o li o ‘qitish;
— dasturlashtirilgan t a ’lim yoki k o m p u terli o 'q i t i s h .J
Bugungi k u n d a o ‘rta asrd a k eng qoMlanilgan t a ’n m tu r l a r i — 
dogm atik va sxolastik o ‘qitish elem e n tlari h a m saqlanib k e lin m o q d a .
Tushuntiruvchi-nam ovil etuvchi t a ’lim n o m id an m ohiyati anglanib 
turibdi. K o ‘rgazmalilik asosida tushuntirishning asosiy metodlari tinglash 
va eslab qolish sanaladi.
Tushuntiruvchi-namoyish etuvchi t a ’lim turi vaqtni tejash, o ‘qituvchi 
va o ‘q u vchilarning k u c h la rin i asrash, qiyin b ilim larni t u s h u n i s h n i
o s o n l a s h t i r i s h , t a ’lim j a r a y o n i n i a n c h a s a m a r a l i b o s h q a r i s h n i
t a ’minlaydi. Biroq m uayyan kam ch ilik k a h a m ega, y a ’ni, «tayyor» 
bilimlarni berish va o ‘quvchilarni bilim larni o ‘zlashtirishda m u s taq il 
h a m d a m a h s u l d o r f i k r l a s h d a n o z o d e t i s h , o ' q u v j a r a y o n i n i
individuallashtirish, differensatsiyalashtirish im koniyatlarining kamligi..
M uam m oli o ‘qitishda o ‘quv m u a m m o la rin i hal etish ja r a y o n i d a
bilimlarni mustaqil egallash, o ‘q u vchilarning ijodiy fikrlashlari va idrok 
etish faoliyatlarini rivojlantirish y o ‘li bilan t a ’lim tashkil etiladi. U n i n g
texnologiyasi turli-tumanligi bilan ajralib turm aydi, chunki o ‘quvchilarni 
faol idrok etish faoliyatiga jalb etish bir n e c h a b o sq ich lard a n iborat 
b o ‘ladi. Ular k e tm a - k e t ta rtib d a va kom pleks am alga oshirilishi kerak.
Bunday o ‘q itishda m u a m m o li vaziyatni yaratish m u h i m b o sq ic h
hisoblanadi. Bunday vaziyatda fikrlash jara yonida qiyinchilik his etiladi. 
0 ‘quv muamm osi b i r q a d a r qiyin, lekin o ‘quvchilarning kuchi yetadigan 
b o ‘ 1 ishi k erak. M u a m m o n i ilgari s u r is h b i la n b i r i n c h i b o s a i c h
yakunlanadi. M u a m m o n i hal etishning kevingi b o sa ic h ida o ‘q u v c h ila r 
savol b o ‘yicha m avjud m u a m m o n i k o ‘rib chiq ad ilar, tahlil q iladila r, 
ja v o b t o p is h u c h u n u l a r n i n g y e ta r l i e m a s l i g i n i a n i q l a y d i l a r v a
ye tish m a y o tg a n a x b o r o t n i t o p is h g a in tila d ila r . U c h i n c h i b o s a i c h
m u a m m o n i yechish u c h u n z a ru r boMgan bilim larni turli usu llar b ilan 
egallashga qaratilgan. U xayoliga b ird a n fikr kelishi bilan y a k u n l a n a d i
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

(«M en nim a qilishni bilaman!»). S h u n d an keyin m u a m m o n i hal etish, 
olin g an natijalarni tekshirish, dastlabki g ip o te z a bilan solishtirish, 
o l i n g a n b ilim lar, m a l a k a l a r n i t i z i m l a s h ti r i s h va u m u m la s h ti r i s h
bosqichlari keladi.
M u a m m o l i t o p s h i r i q l a r s a v o l l a r , o ‘q u v m a s a l a l a r i , a m a l i y
vaziyatlardan iborat b o ‘lishi m um kin. M u a m m o l i savolda izlash va 
javoblar turli variantlari k o ‘zda tutiladi, y a ’ni, o ld in d a n tayyor javob 
bu yerda m um kin em as. M u a m m o li savolga misol: «N im a u c h u n
t e m ird a n yasalgan mix suvda c h o 'k a d i, t e m ird a n yasalgan kem a esa 
c h o ‘kmaydi?».
M uam m o li masala uni yechish yoMlarini mustaqil izlashga intilishni 
yuzaga keltiruvchi o ‘q u v - o ‘rganish topshirig‘idir. M u a m m o li masala 
asosini mavjud bilim lari o ‘rtasidagi q a ram a-q a rs h ilik lar tashkil etadi. 
M u a m m o li masalaga misol: «2Q5*3q21 tengligi t o ‘g ‘ri boMishi uchun 
q a n d a y am allarni bajarish kerak?». 
'
0 ‘qish jarayonida m u a m m o li vaziyat subyekt ( o ‘quvchi) o ‘zi uchun 
qiyin boMgan m asala n i y ec hishni istashi, lekin unga maMumotlar 
yetishmasligi va u o ‘zi ularni izlashi zarurligini k o ‘zda tutadi. Muammoli 
vaziyatga misol: «6 ta gugurt qutisidan to m o n la ri bir gugurt qutisi 
kattaligiga teng 4 ta bir xil to m o n li u c h b u r c h a k la r yasang».
M uam m oli o ‘qitishning afzalliklari: shaxsiy ijodiy faoliyatini tashkil 
etish asosida bilimlarni mustaqil egallash, o ‘qishga qiziqishni uyg‘otish, 
m ahsuldor fikrlashini rivojlantirish, o ‘qitishning mustahkam va amaliy 
natijalari. Kamchiliklari o ‘quvchilar idrok etish faoliyatlarini boshqarishning 
qiyinligi, m u am m o n i q o ‘yish va hal etish u c h u n ko ‘p vaqt sarflanishi, 
m uam m oli vaziyatni yaratish va mustaqil yechish imkoniyatini har bir 
o ‘quvchiga taqdim etishning qiyinligi bilan belgilanadi.
^Dasturiv t a ’lim (dasturlashtirilgan o ‘qitish~) harakat (operatsiya)lar 
k e t m a - k e t l i g i t i z i m i n i i f o d a l o v c h i , u l a r n i b a ja r i s h il g a r id a n
rejalashtirilgan natijaga olib keluvchi «dastur» term in id an kelib chiqadi. | 
U s h b u t u r n i n g a s o s i y m a q s a d i o ‘q u v j a r a y o n i n i b o s h q a r i s h n i
yaxshilashdan iborat. B u nday o ‘qitish asosini kibernetik yondashish 
tashkil etadi. U n g a b in o a n o ‘qitish m u rak k a b din am ik tizim sifatida 
qaraladi/ Dasturiy t a ’lim yangi didaktik, psixologik va kibernetik g'oyalar 
asosida XX asrning 60-yillari boshlarida yuzaga k e ldij U o'quvchining 
bilim egallashi yoMida h a r bir q adam ni nazorat qilishga imkon beradigan 
va shun in g asosida, o ‘z vaqtida y orda m k o ‘rsatish, qiyinchiliklarning 
oldini olish, qiziqishini y o ‘qotm aslik va salbiy oqibatlarning oldini
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

olishga im k o n beruvchi o ‘quv ja ra y o n in in g texnologiyasini yaratishga 
yo‘naltiradi.
b a s t u r i y t a ’lim n in g asosiy xususiyatlari q u y idagilarda n iborat:
— o ‘quv m aterialining alohida qism larga ajratilishi;
— o ‘quv ja ra y o n in in g bilim larni o ‘zlashtirish b o ‘y i c h a b ilim la r 
p o r t s i y a l a r i va f i k r l a s h a m a l l a r i d a n i b o r a t boM gan k e t m a - k e t
q a d a m la rd an iborat boMishi;
— h ar bir q a d a m n i n g nazorat bilan yakunlanishi (savol, to p sh iriq
va shu kabilar);
— nazorat topshiriqlarini t o ‘g ‘ri bajarganida o ‘q u v c h in in g yangi 
m ateriallarni olishi va navbatdagi q a d a m n i bajarishi;
— t o ‘g ‘ri ja v o b to p g a n d a o ‘qu v ch in in g y o rd a m c h i va q o ‘s h im c h a
tushuntirishlarni olishi;
— h ar bir o ‘q u v c hining m ustaqil ishlashi, kuchi y e ta d ig a n m av zu
b o ‘yicha o ‘quv m aterialini egallashi;
— b archa n az o rat topshiriqlari bajarilish natijalarining q a y d etilishi 
( u l a r o ‘q u vchilam ing o'zlariga (ichki qayta aloqa) va pedagogga (tashqi 
qayta aloqa) m a ’lu m qilinadi);
— o ‘qituvchining t a ’lim tashkilotchisi va qiyinchilik yuzaga k elganda 
y o r d a m c h i ( m a s l a h a t c h i ) s i f a t i d a i s h t i r o k e t i s h i , i n d i v i d u a l
yondashuvning a m a lg a oshirilishi;
— t a ’lim j a r a y o n i d a o ‘qitishning o ‘ziga xos v o s ita la rin in g k eng 
qoMlanilishi (dasturlashtirilgan o ‘quv qoMlanmalari, trenajerlar, n a z o ra t 
qilish qurilm alari, o ‘qitish m ashinalari).'
K om puterli t a ’lim. 0 ‘qitish sohasida j a h o n d id ak tik as in in g m u h i m
tajribasi — shaxsiy elektron-hisoblash mashinalari ( S h E H M ) rivojlanishi 
kom puterli (k o m p u te rla sh tirilg a n ) t a ’lim n in g sh a k lla n ish ig a im k o n
berdi. Maxsus t a ’lim dasturlari bilan t a ’m inlangan k o m p u te rla m i deyarli 
b a r c h a d i d a k tik m a s a la la r: a x b o r o tn i b e r is h . o ‘q i t is h i a r a v o n i n i
boshqarish. natiialarini nazorat qilish va tu z a tib borish. m a s h q l a r n i 
baiarish. o ‘quv iaravoni rivojlanishi h aq id a m a ’lu m o tla r n i t o ‘plash va 
b o s h q alarni hal etishga moslashtirish m u m k in .
R i v o j l a n g a n
m a m l a k a t l a r d a
k o m p u t e r l a r d a n
t a ’l i m d a
f o y d a l a n i s h n i n g k e n g riv o jl a n i s h i b u b o r a d a g i q u y i d a g i a s o s i y
y o ‘nalishlarni aniqlashga im kon berdi:
— alohida o ‘quv fanlari (m a te m a tik a , ta biiy fanlar, o n a tili, c h e t - 
tili, geografiya va boshqalar) b o ‘yicha o ‘zlashtirish darajasini oshirishni 
t a ’minlash;
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

— 
u m u m iy kognitiv (idrok etish) qobiliyatlari — qo'yilgan masalani 
hal etis h , m u staqil fikrlash, k o m m u n ik a ti v m a l a k a la r n i egallash 
(axborotni t o ‘plash, analiz, sintez qilish)ni rivojlantirish, u yoki bu 
k o 'n i k m a n i shakllantirishga im kon beruvchi jara y o n larg a e ’tiborni 
kuchayt irish.
B u n d an tashqari k o m p u te rla rd a n avtom atlashtirilgan test sinovlari 
o ‘tkazish, baholash va boshqarishda keng foydalaniladi. Bu o'qituvchi 
v a q t i n i te ja s h g a i m k o n b e r a d i , n a t ija d a p e d a g o g i k ja r a y o n n i n g
sam aradorligi oshadi.
Dasturiy va kom p u terli t a ’lim lar o'q itish algoritm larini ajratishga 
asoslanadi. Algoritm t o ‘g ‘ri natijaga olib keluvchi k etm a-ket am allar 
tizim i sifatida bilim, k o ‘n ik m a va malakalarni t o ‘la o ‘zlashtirish uchun 
z a r u r boMgan o ‘quv faoliyati tartibi va k e tm a -k e tlig in i o'quvchiga 
k o ‘rsatadi. 0 ‘quv dasturlari va kom puterli t a ’lim ning samaradorligi 
fikrlash faoliyatini boshqarish algoritm larining sifatiga bog‘liq. Yom on 
tuzilgan algoritm lar k o m puterli o ‘qitishning sifatini keskin pasaytiradi.
Komputerli ta ’limning sifati quyidagi ikki asosiy omil bilan aniqlanadi:
1) o'q itish d asturlarining sifati;
2) hisoblash texnikasining sifati.
Bu s o h a d a h a m
m u a y y a n m u a m m o l a r m a v j u d , y a ’ni, 
o ‘quvchilarning idrok etish faoliyatini tashkil etish qonuniyatlarini 
hisobga olgan h o ld a yaratilgan t a ’lim dasturlari hozircha juda kam, 
ularni tuzib ishlab chiqish k o ‘p vaqt va k u c h talab etadi, shu bois 
ularning narxi h am qim m a t. Respublika t a ’lim muassasalarida E H M la r 
soni va ulardan foydalanish k o ‘lami ortib va takom illashib borm oqda, 
biroq, bu sohada hali j a h o n tajribasidan o rtd a qolish holati bartaraf 
etilgani yo ‘q.
T a ’lim pedagogik tizimlarining rivojlanish tendensiyasi. D unyoda 
sh u n d a y t a ’lim tizimi yuzaga kelganki, uni ko'pchilik « ao ‘llab turuvchi. 
t a ’m inlovchi. v o rd a m c h i o ‘qitish» deb ataydilar. U od am n i kundalik 
m u a m m o la rn i hal etishga tayyorlashga asoslangan b o ‘lib, shaxsning 
faoliyati va hayot tarz ini q o ‘llab turish u c h u n m o ‘ljallangan.
Ayni vaqtda «innovatsion» (vangilik kiritish') t a ’limni tashkil etishga 
alo h id a aham iyat berilm o q d a. M azkur t a ’lim ning quyidagi o ‘ziga xos 
xususiyatlari mavjud:
1) 
bu o ld in d a n k o ‘ra bilish, y a ’ni, o ‘q u vchini avvalgi va hozirgi 
tajribasi asosida o 'q itis h em as, balki uni u z o q kelajakni m o ‘ljalIashga
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

o 'rg a tis h d a n iborat b o ‘lib, o ‘quvchi ijtimoiy hayot va kasbiy faoliyatda 
taxm in qilish. k o ‘zlash. m odellashtirish va lovihalashtirishni am alga 
oshira olishi zarur.
2) 
o ‘quvchining ham korlikda t a ’lim olish va m u h im q aro rlarn i qabul 
qilish (lokal va xususiydan to rtib d u n y o n i, m a d a n iy a t, sivilizatsiya 
rivojlanishini hisobga olishdan global m u a m m o la r n i hal e t i s h ) d a faol 
ishtirok etishini t a ’minlash.
Keyingi yillarda masofaviv t a ’lim (lo tin c h a d ista n tia — m aso fa ) — 
m asofadan turib o ‘qitish keng rivojlanm oqda. M asofaviv o ‘qitish — 
t a ’lim texnologiyasi b o ‘lib, unga k o ‘ra o ‘quvchi q a y e rd a va q a n d a y
ho latd a b o ‘lishidan q a t ’iy n a z a r m uay y an t a ’lim m u assasa si t a ’lim 
dasturini o ‘rganish imkoniyatiga ega boMadi. Bu m a q s a d n i a m a lg a
oshirishda z a m o n a v iy axborot texnologiyalari: darslik lar va b o s h q a
bosma nashrlar, o ‘rganilayotgan materialni k o m p u t e r t e l e k o m m u n i k a t -
siyalari o rqa li u z a tis h , v id e o ta s m a la r, m u n o z a r a l a r va s e m i n a r l a r
o'tkazish, regional va milliy televideniye h a m d a ra d io o rq a li o ‘quv 
dasturlarini nam o y ish etish, kabelli televideniye va ovozli p o c h t a , ikki 
to m o n la m a li videokonferensiyalar, telefon orqali qay ta a l o q a b ilan bir 
t o m o n la m a videotranslyatsiya va b o sh q a la rn in g xizm atiga ta y a n ila d i. 
Masofali o ‘qitish o ‘qituvchilarga vaqtini tejashda qulaylik yaratadi, asosiy 
faoliyatidan a jra lm a g a n , ju m la d a n u zoq ra y o n la rd a y a s h o v c h ila rg a
o ‘qish im konini y aratadi, o ‘quv fanlari erkin ta n la n a d i, fa n , t a ’lim va 
madaniyat m ash h u r namoyondalari bilan m unosabatlar im k o n in i beradi. 
0 ‘quvchi va o ‘q ituvchila rning faol o ‘z a ro m u n o s a b a tla r i, m u s ta q il 
ish la sh n i f a o ll a s h t i r i s h va o ‘q u v c h i i a r n i n g m u s t a q i l b i l i m o l i s h
ehtiyojlarini qoniqtirishga xizmat qiladi.