Biologik faol moddalar olish texnologiyasi

Saqlash usullari 

---

Xom ashyoni po‘lat yoki emallangan idishlarga solib, 40-60 C da saqlanadi. So‘ng muzlagan 
xom ashyoni – 15 – 18 C da saqlanadi. Maydalangan xom ashyoga past haroratda aseton yoki 
etil spirt qo‘shilsa, lipidprotein komplekslari parchalanib, fermentlar yaxshi chiqadi. 
Suvsizlantirilgan xom ashyoni bir yilgacha ishlatsa bo‘ladi. Unda biospesifik xrmatografiya 
usuli bilan tozalasa bo‘ladi. 
Pankreatin olish uchun tuz ishlatiladi. 
1. Xom ashyo maydalanadi. 
2. Ekstraksiyalanadi. 
3. Tuzlanadi. 
4. Suyuq fazadan oqsil ajratiladi. 
5. Tozalanadi. 
6. Kristallanadi. 
7. Quritiladi. 
Maydalash. 
Maydalash quyidagi jarayon asosida boradi: 
- muzlatish – eritish (defrostasiya) 
- avtoliz 
- organik suyuqlik 
- bosimni o‘zgartirish 
- mexanik maydalash yoki presslash 
- ultrotovush bilan 
- ekstraktni qattiq fazadan ajratish uchun vakuum filtrda, filtr presslarda filtrlash mumkin. 
- ekstraktdan fermentni olish organik suyuqlik bilan (etil, metil, izopropil, spirt, aseton, xlor, 
dioksan) yoki tuzlar bilan (ammoniy sulfat, natriy sulfat, magniy sulfat, natriy asetat, natriy 
xlor) cho‘ktirsa bo‘ladi.
- fermentni endi tuzdan ajratish kerak. Gelfiltrasiya yo‘li bilan yuqori molekulali birikmalarni 
(oqsil-ferment) past molekulali birikmalardan (tuz va hakozo) ajratiladi. Oqsil molekulalari 
gelga o‘taolmaydi shuning uchun kolonnadan tez tushadi, past molekulali birikmalar gelni 
ichida ushlanib qoladi. 
-ferment eritmasi sublimasion quritiladi. Fermentlarni sexlarda sterillangan flakonlarga, 
ampulalarga solib, muzlatiladigan kameralarga so‘ng quritish uchun quyiladi. Qurigan 
flakonlarni sterillangan probka bilan bektiladi yoki ampulalar uchi kavsharlanadi. 
Xom ashyolardan (o‘simlik, hayvon, mikroorganizm) ekstraksiya orqali moddalarni 
ajratib olish biotexnologiyaning asosiy vazifalaridan biri hisoblanadi. Kerakli moddani 
begona moddadan ajratish murakkab, u erkin holda bo‘lmaydi. U to‘qimalarga boshqa 
moddalar bilan bog‘langan. Moddalarni ekstraktdan ajratish uchun avvalombor xom ashyo 
tayyorlash kerak, so‘ng ekstragent tanlab, ekstraktorda ekstraksiya jarayonida kerakli moda 
ajratib olinadi. Bularga misol qilib, fermentlar, pepsin, pankreatin, glyukoza, amilaza va 
boshqa biologik faol moddalarni keltirish mumkin. 
Fermentativ reaksiya quyidagi ko‘rinishda yozilishi mumkin. 
E + S → ES → P + E 
Bu yerda: + S substrat = YES substratli ferment kompleksi R mahsulot +YE ferment. 
Reaksiya ferment YE substrat S bilan bog‘lanib (K1 va K2 reaksiya tezligi konstantasi), 
substratli – ferment kompleksini YE S hosil qiladi. Oxirgisi tezlik konstantasi K3 bilan 
reaksiyaga kirishib, ferment va 

---

reaksiya mahsuloti hosil bo‘ladi. 
Enzimoximiyada fermentlarning aktivator iva ingibitori muhim rol o‘ynaydi. Ingibitor 
fermentdan substratni birlashtiradi. Kimyoviy reaksiyani tezligini oshishi darajani 
ko‘tarilishiga bog‘liq. Fermentga aniq tavsifnoma berish uchun uni toza holda ajratib olish 
lozim. Fermentni oxirgi tozalash bosqichi – kristallash hisoblanadi. Fermentni eng nozik ta’sir 
mexanizmini o‘rganish uchun ultrasentrifugalash, xromatografiyalash va elektroforez 
yordamida olinishini to‘liq aniqlash kerak. Fermentlarning ajratib olishning asosiy bosqichlari 
quyidagilardan iborat: 
1. To‘qima yoki hujayra olish. 
2. Ekstrakt tayyorlash. 
3. Erigan ferment oqsillarini fraksiyalash. 
Bularni bajarishda neytral tuzlarni qo‘llabcho‘ktirish, organik erituvchilar va dializ uslublari 
mavjud. Bundan tashqari eromatografiya usullari (adsorbsion va ion almashinish 
xromatografiyalari, gelfiltrxromatografiya) qo‘llaniladi. Amilolitik faollik – kraxmalni 
ferment katalizlash qobiliyatiga aytiladi. Konsentrlangan ferment preparatlari, bakteriya va 
mog‘or zamburug‘lari va boshqa ferment matepriallarini aktivligini aniqlashda, jumladan 
ferment 1 g yoki 1 ml da 0,1 g eritilgan kraxmalni 10 daqiqada 30% gacha ma’lum sharoitda 
parchalashi bo‘yicha aniqlanadi. Ferment reaksiyasini sifatini standart sharoitda aniqlash 
quyidagicha qabul qilingan: 
1. Daraja + 30 S 
2. rN – reaksion muhit: bakterial preparatlar uchun (fosfat buferi 
qo‘llash yo‘li bilan) – 6,0 va mog‘or zamburug‘i uchun (asetat buferi) – 4,7. 
3. Reaksiya davomiyligi 10 daqiqa. 
4. Kraxmal konsentrasiyasi 10%. 
5. Ferment konsentrasiyasi, kraxmalni reaksiya sharoitida gidrolizlanishi 20 dan 60% gacha 
fermentativ reaksiya jarayonida kraxmalning soni kalorimetriya yordamida aniqlanadi. 
Shundan so‘ng fotoelektrokalorimetriya (FEK) usuli bo‘yicha aniqlanadiyu Buning uchun 
eritma aralashmasining optik zichligini aniqlashda 1 sm uzunlikdagi kyuveta olinadi va 656 
mmk to‘lqin uzunligida bajariladi. Optik zichlik ikki ko‘rsatkichda olinadi. D1 – nazorat 
eritmasi (0,1 g ga teng) ferment reaksiyasi uchun olingan kraxmal soni. D2 – reaksiyadan 
so‘ng qolgan kraxmal soni. Gidrolizlangan kraxmal sonini quyidagi ifoda bo‘yicha aniqlash 
mumkin: 
S = D1 - D2 . 0,1 
D1 
Agar gidrolizlangan kraxmal soni 0,02 dan kam yoki 0,06 dan ko‘p bo‘lsa, 
unda analiz kam yoki ko‘p fermentlar soni bilan qaytadan aniqlanadi. 
Analiz bo‘yicha quyidagi optik zichlik olingan: 
D1 – 0,545 – kraxmal eritmasi 
D2 – 0,363 – ferment ta’siridagi kraxmal eritmasi. 
Optik zichdlik bo‘yicha olingan gidrolizlangan kraxmal soni quyidagi 
ifoda bo‘yicha aniqlanadi: 
S = 0,545 - 0,363 . 0,1 
0,545 
S = 0,03302 
Shunday qilib amilolitik (AA) quyidagi ifoda bo‘yicha aniqlanadi. 
AA = 7,264 – 0,03302 – 0,03766 . 1000 = 5189, 9 gr/birlikda 

---

0,05 
Bu yerda: 0,05 – analiz uchun olingan preparat soni, mg yoki ml 
1000 – gr. yoki litrga o‘chirilgan. 
FEK orqali amilolitik fermentlarning kraxmalinni glyukozagacha parchalashdagi akktivligini 
optik zichlik bo‘yicha aniqlash hozirda asosiy usullardan biri hisoblanadi. 
Tabiatda avidin (tuxum oqsili) biotin (vitamin K) bilan mustahkam 
birikma hosil qiladi. Idishda juda ko‘p har xil molekulalar bor. Biotinni karboksil guruhlarini 
ularga ulasak, shu kolonnalardagi sorbentlarning ustidan barcha molekulalar yuborilsa, turli 
xil molekulalar ulanadi. Yuqoridan desorbsiya qiluvchi eritma (gliserin, etilenglikol) 
yuborilsa, kuchsiz bog‘lari oldin, kuchli bog‘langanlari esa oxirida tushadi. Shunda kerakli 
moda desorbsiya orqali ajratib olinadi. Oxirida esa avidindan biotinni ajratib olinadi. Bu usul 
bilan fermentlarni ham ajratib olish mumkin. Katalizator o‘z substratiga bog‘lanib, ferment-
substrat kompleksini beradi. Oxirida kerakli mahsulot hosil bo‘ladi. 
E + S → ES → YE + R 
Hayvon organizmiga morfin alkoloidi yuborilsa, organizmda immun reaksiya yuz bermaydi – 
antitelo sintez bo‘lmaydi. Oddiy oqsil albuminga LiCl bilan reaksiya o‘tkazib, oqsilga morfin 
ulanadi. Bunda oqsil +morfin 
kompleksi hosil bo‘ladi. Morfin oqsilga ulangani uchun organizm morfin qismlariga ham 
immun reaksiya beradi. 
Moddalarni tozalab olish uchun: 
1. Tabiatda bor juftliklardan (tripsin-ingibitor, avidin-biotin) 
foydalaniladi. 
2. Juftlik bo‘lmasa kompleks hosil qilinadi. 
3. Kompleks beraolmaydigan moddalar bo‘lsa reaktor sifatida hayvon 
organizmidan foydalaniladi. 
4. Qo‘shimcha inert moddalardan kompleks hosil qilish uchun foydalansa 
bo‘ladi: 
oqsil – inert moda 
morfin – kerak moda 
viruv - antitelo