Abulqosimov h. P., Muminov n. G

Xalqaro terrorizm
- bir davlat hududi doirasidan tashqariga 
chiqadigan terrorizm; odamlarning behuda halok bo‘lishiga olib 
keluvchi, davlatlar va ular rasmiy vakillarining normal diplomatik 
faoliyatini buzuvchi, hamda xalqaro aloqalar va uchrashuvlarni, 
shuningdek, davlatlar o‘rtasida transport va boshqa aloqalarni amalga 
oshirishni qiyinlashtiruvchi xalqaro miqyosdagi ijtimoiy xavfli 
harakat va qilmishlar yig‘indisi. Xalqaro terrorizm XX-asrning 60-
70-yillariga kelib o‘zini yaqqol namoyon qildi: dastlab turli 
davlatlardagi jinoyatchilar, o‘z davlatiga nisbatan ekstremistik 
ruhdagi guruhlar birlashib, ijtimoiy-iqtisodiy jihatdan orqada 
qolayotgan va kam rivojlangan mamlakatlarda harakat ko‘rsata 
boshladi.
Xalqaro terrorchilar ayrim davlatlarning rahbarlariga, xalqaro 
miqyosda obro‘ga ega bo‘lgan siyosatchilarga chetdan turib suiqasd 
uyushtirish, davlat, transport, aloqa va milliy xavfsizlik tizimini 
ishdan chiqaruvchi portlashlar va harakatlar sodir etish, transport 
vositalari, jumladan, samolyotlarni olib qochish bilan shug‘ullana 
boshladilar. 80-yillarga kelib Xalqaro terrorizm yanada jiddiy tus 
oldi. Begunoh, tinch aholi o‘rtasida ko‘pdan-ko‘p qurbonlar bo‘lishi, 
xalqaro terrorchilarning boshqa yovuzliklari jahon jamoatchiligini 
qatgiq tashvishlantirib qo‘ydi. 1978 y. kuchli "ettilik" davlatlari 
rahbarlarining Bonn (GFR) shahridagi uchrashuvida Xalqaro 

---

terrorizmga qarshi kurash to‘g‘risida bayonot qabul qilindi. Xalqaro 
terrorizmning oshib borayotgan xavfi va unga qarshi kurash 
masalalari oliy darajadagi keyingi barcha uchrashuvlarning asosiy 
mavzui bo‘lib qoldi. Chunki xalqaro terrorchilar bir tizimga birlashib, 
baynalmilallashdi. Ular safida turli davlat, millat vakillari, diniy 
ekstremistik ruhsagi shaxslar, narkobiznes va qurol-yarog‘ 
savdosidan foyda ko‘ruvchi jinoiy to‘dalar, yollanib xizmat 
qiluvchilar paydo bo‘ldi. Xalqaro terrorchilik va ekstremizm 
markazlarida razil jinoyatchilarni tayyorlaydigan maxsus lagerlar 
ochildi. Xalqaro terrorchilar aholini, xususan, dindorlar va yoshlarni 
davlatga, davlat tashkilotlariga qarshi qo‘yishga hamda hokimiyatga 
qarshi muholifatni shakllantirishga harakat qiladi. 
O‘zbekiston Respublikasi o‘z mustaqilligining dastlabki 
yillaridan boshlab terrorizm va ekstremizmning har kanday 
ko‘rinishiga qarshi qat’iyat bilan kurashib kelmoqda. O‘zbekiston 
Respublikasi ko‘plab xalqaro bitimlarning, chunonchi, Xalqaro 
terrorizm ko‘rinishlariga qarshi kurashga qaratilgan bitimlarning, 
jumladan, havo kemalarini qonunga xilof ravishda egallab olishga 
qarshi kurash to‘g‘risidagi 1970 y.gi Gaaga konvensiyasining, Fuqaro 
aviatsiyasining xavfsizligiga qarshi qaratilgan qonunga xilof 
harakatlarga qarshi kurash to‘g‘risidagi 1971 y.gi Monreal 
konvensiyasining, Xalqaro himoyadan foydalanuvchi shaxslar, 
jumladan, diplomatik agentlarga qarshi jinoyatlarning oldini olish va 
jazolash to‘g‘risidagi 1973 y.gi konvensiyaning, terrorizmni 
moliyalashtirishga 
qarshi 
kurash 
to‘g‘risidagi va boshqa 
konvensiyalarning ishtirokchisi. 2004 y. 1 yanvardan Toshkentda 
Shanxay hamkorlik tashkiloti (ShHT)ning Mintaqaviy aksilterror 
tuzilmasi ijroiya qo‘mitasi faoliyat ko‘rsata boshladi. 
O‘zbekiston Respublikasida "Terrorizmga qarshi kurash 
to‘g‘risida" maxsus qonun qabul qilindi (2000 y. 15 dek.). Ushbu 
qonunda terrorizm - siyosiy, diniy, mafkuraviy va boshqa 
maqsadlarga erishish uchun shaxsning hayoti, sog‘lig‘iga xavf 
tug‘diruvchi, mol-mulk va boshqa ob’ektlarning yo‘q qilinishi 
(shikastlantirilishi) xavfini keltirib chiqaruvchi hamda davlatni, 
xalqaro tashkilotni, jismoniy yoki yuridik shaxsni bironbir harakatlar 
sodir etishga yoki sodir etishdan tiyilishga majbur qilishga, xalqaro 

---

munosabatlarni murakkablashtirishga, davlatning suverenitetini, 
hududiy yaxlitligini buzishga, xavfsizligiga putur yetkazishga, qurolli 
mojarolar chiqarishni ko‘zlab ig‘vogarliklar qilishga, aholini 
qo‘rqitishga, 
ijtimoiy-siyosiy 
vaziyatni 
beqarorlashtirishga 
qaratilgan, O‘zbekiston Respublikasining JKda javobgarlik nazarda 
tutilgan zo‘rlik, zo‘rlik ishlatish bilan qo‘rqitish yoki boshqa jinoiy 
qilmishlar 
deb 
ta’riflanadi. Qonunda davlat organlarining 
Terrorizmga qarshi kurash sohasidagi vakolatlari, terrorchilikka 
qarshi operatsiyaning o‘tkazilishi, terrorchilik harakati oqibatida 
yetkazilgan zararni qoplash va jabrlangan shaxslarning ijtimoiy 
reabilitatsiyasi kabi masalalar huquqiy asoslab berilgan. O‘zbekiston 
Respublikasining JKga ko‘ra, terrorchilik harakatlarini tayyorlash va 
sodir etish, bunday faoliyatda ishtirok etayotgan shaxslarga bevosita 
yoki bilvosita har qanday mablag‘-vositalar va resurslar berish yoki 
yig‘ishga, boshqa xizmatlar ko‘rsatishga qaratilgan harakat 8 yildan 
10 yilgacha ozodlikdan mahrum qilish bilan jazolanadi. Terrorchilik 
harakati odam o‘lishiga, boshqa og‘ir oqibatlarning kelib chiqishiga 
sabab bo‘lsa, 15 yildan 20 yilgacha ozodlikdan mahrum etish yoki 
mamlakatdan chiqarib yuborish jazosi belgilanadi. 
G‘arb madaniyatidagi «irhob-terrorizm» tushunchasining 
ma’nosi haqida Qohira Dorulfununi o‘qituvchisi doktor Yahyo 
Abdulmubdiy shunday deydi: «Irhob» so‘zi ingliz tilida «terror» 
so‘ziga «ism» qo‘shimchasini qo‘shish bilan (terrorism) «qo‘rquv», 
«dahshat» ma’nolarini ifodalaydi. Agar «terrorize» fe’li shaklida 
iste’mol qilinsa «qo‘rqitdi», «dahshatga soldi» ma’nolarini bildiradi» 
«Terrorism» istilohi ilk bor G‘arb madaniyatida jumhuriyatchi 
Yakobinchilar davrida, tarixiy Fransiya burjua inqilobi ushbu 
inqilobga qarshilik ko‘rsatgan burjua tarafdorlari bilan qirol 
tarafdorlari o‘rtasidagi ittifoqqa qarshi qo‘llagan kuch ishlatish 
siyosati uchun iste’mol qilingan. «Reign of Terror» deb nomlangan 
bu terrorchilik oqibatida 300 000 (uch yuz ming)dan ortiq shubhali 
odam qamaldi, 17 000 (o‘n yetti ming) kishi qatl etildi va minglab 
begunoh kishilar qamoqxonalarda tergovsiz, mahkamasiz o‘lib ketdi. 
Ba’zilar «terrorchilik» istilohi tarixning bundan-da qadimroq 
davrlarida ham iste’mol qilinganini taxmin qilishadi. Ularning fikricha, 
terrorchilik bashariyat tarixining har bir davrida jahonnning barcha 

---

davlatlarida bo‘lgan va bo‘lib kelmoqda. Yunonlik tarixchi Ksenofon 
(Xenophon – meloddan avval (m.a.) 430-349 yy.) G‘arb madaniyati 
haqida so‘z yuritar ekan, ruhiy ta’sirlarning urushga, terrorchilikning 
esa xalqlarga o‘tkazadigan ta’siri haqida to‘xtalib o‘tadi. 
Tiberius (Tiberius – 14-37 yy.) va Kaligula (Caligula – 37-41 yy.) 
singari ba’zi Rim hukmdorlari o‘z saltanatlariga qarshi bo‘lganlarni 
bo‘ysundirish uchun zo‘ravonlik, mol-mulklarni musodara qilish va 
o‘lim jazosini qo‘llar edilar. Germaniyada Adolf Gitler tuzgan 
fashistlar hukumati, Sovet Ittifoqida Iosif Stalin boshliq 
kommunistlar hukumati kabi ba’zi hukumatlar terrorchilikni o‘z 
siyosiy rejalarining ajralmas bir bo‘lagi deb hisoblaganlar. Shuning 
uchun ham, iqtisodiy, siyosiy va madaniy manfaatlarni ro‘yobga 
chiqarish 
uchun 
g‘oyaviy-ideologik pardalar ortida davlat 
terrorchiligini amalga oshirganlar. 
Jahonda yuzlab terrorchilik uyushmalari mavjud. Ular ichida eng 
ko‘zga ko‘ringanlari: Germaniyadagi «Bader maynxuf», Italiyadagi 
«Qizil gvardiya», Yaponiyadagi «Qizil Armiya», Irlandiyadagi 
«Respublikachilar Armiyasi», Perudagi «Nurli tuproq» va Bask 
orolidagi «ETA» uyushmasi. «ETA» – g‘arbliklarning aytishicha, 
yigirmanchi asr tarixidagi eng mashhur terrorchilik uyushmasi 
hisoblanadi. Amerika Qo‘shma Shtatlari ham qora tanlilarni va 
o‘zgacha fikrlovchilarni yo‘q qilish bilan dong taratgan 
«Kukluksklan» tashkiloti kabi jahondagi yuzlab terrorchilik 
uyushmalariga in bo‘lib kelgan. 
Yahudiylar ham tarixdagi ilk terrorchilik uyushmalarining 
o‘chog‘i bo‘lib, jahondagi eng mashhur «Hagana», «Argun» va 
«Shtern» nomli terrorchilik tashkilotlarini tuzgan xalqdir. Hatto Isroil 
davlatining o‘zi – bashariyat uchun benazir terrorchilik timsoliga 
aylanib qoldi. Bu haqiqatni ochiq idrok etish uchun Isroil davlati 
tashkil topganidan beri qo‘l urgan og‘ir jinoyatlarga bir nazar tashlash 
kifoya. 
Sotsiolog Aleks Shmidtning terrorchilik tushunchasiga oydinlik 
kiritish uchun yuzta mutaxassis va olimga bergan savollariga olgan 
javoblar, uning siyosiy terrorchilik haqida yozgan kitobida (1983 yil) 
mavjud. 
Uning 
so‘rovlariga mazkur mutaxassislar bergan 
javoblarning mushtarak xulosasi quyidagicha: 

---

– terrorchilik – aniq cheklangan mohiyatga ega bo‘lmagan 
tushunchadir; 
– bir ta’rifning o‘zi bu istilohning barcha ma’nolarini qamray 
olmaydi; 
– turli ta’riflar terrorchilikning turli qismlariga mushtarak bo‘lib, 
u kimga qaratilgan ekaniga va qurbonlariga qarab belgilanadi. 
«Robitatul Olamil Islamiyya» (Islom Olami Ligasi) qoshidagi 
Islomiy Fiqh Uyushmasi «terrorchilik»ni: «Terrorchilik – shaxslar 
yoki jamoatlar yoxud davlatlar tarafidan insonning dini, qoni, aqli, 
moli va nomusiga qarshi ishlatiluvchi zo‘ravonlikdir. Terrorchilik – 
qo‘rqitish, ozorlash, tahdid solish, nohaq o‘ldirish va Yer yuzida 
buzg‘unchilik yoyishning barcha turlarini o‘z ichiga oladi»- deb 
ta’rifladi. Bundan tashqari, g‘arblik mutafakkir olimlar va tashkilotlar 
«terrorchilik» haqida o‘nlab ta’riflar aytgan bo‘lib, ularning barchasi 
«Siyosiy maqsadlarni ro‘yobga chiqarish yo‘lida qonuniy bo‘lmagan 
kuch va tahdidni ishga solish» ta’rifida mushtarakdir. Shunday 
olimlardan biri Jonatan Uayt, terrorchilikka oid mavzuga 
kirishishishdan avval (1991 yil) uni siyosiy yo‘nalishlar tarafidan 
tushunish bilan kifoyalanmasligimiz zarurligini uqtiradi. Chunki 
sotsiologiya fani bu mavzuga katta e’tibor bermoqda va terrorchilik 
tushunchasining yagona ta’rifi yo‘q ekanini ta’kidlamoqda. Shuning 
uchun ham Jonatan Uayt terrorchilikni turli ta’riflarni o‘z ichiga olgan 
o‘lchovlar bilan ta’riflash kerak, deb taklif qiladi: 
– terrorchilikning oddiy va sodda ta’rifi. Ya’ni, «xavf tug‘dirish 
va yo‘nalishni o‘zgartirish maqsadidagi zo‘ravonlik va tahdid»; 
– terrorchilik ta’rifi uchun qonuniy qolip-o‘lchov. Ya’ni, 
«terrorchilik – qonunni poymol qiladigan va davlat tarafidan 
jazolashni taqozo etadigan jinoiy zo‘ravonlik»; 
– terrorchilikning tahliliy ta’rifi. Ya’ni, har bir terrorchilik ortida 
turgan muayyan ijtimoiy va siyosiy omillar; 
– davlatning terrorchilikni himoya qilishi ta’rifi. Ya’ni, ayrim 
guruhlarning ayrim davlatlar panohida boshqa davlatlarga hujum 
qilish uchun terrorchilik qilishlari; 
– davlat terrorchiligi uslubi. Ya’ni, davlat hukumatining o‘z 
fuqarolariga nisbatan terrorchilik foliyatida bo‘lishi. (Isroil bunga 
yaqqol misol bo‘la oladi). 

---

Xalqaro terrorchilikning yoyilishiga yordamchi bo‘lgan bu 
omillardan tashqari, hozirda yangi omillar ham paydo bo‘lganki, ular 
terrorchilikning xalqaro xatarlarini yanada oshiradi. Masalan: ko‘plab 
davlat va hukumatlarning xalqaro terrorchilik uyushmalari bilan 
hamkorlik qilishi, xalqaro terrorchilik uyalari va tizimining saraton 
kasalligidek yopirilishi, bu uyushmalarning yangi va rivojlangan 
telekommunikatsiya tizimidan ma’lumotlar to‘plash uchun ustalik 
bilan foydalanishi hamda taraqqiy topgan ilmiy jihozlar bilan 
ta’minlanishi kabi. Bu uyushmalarning barchasi g‘arb terrorchilik 
uyushmalari bo‘lib, ularning a’zolari Islom diniga mansub emasdir. 
Hozirgi vaqtda terror faqat hokimiyatga taalluqli emas. Bu tinch 
aholi orasida, kuch va aholining kayfiyatining nisbiy uyg‘unligi 
sharoitida, geosiyosatda keng tarqalgan. Agar XX asr boshlarida. 
Terrorizm hukumat va xalq o‘rtasidagi munosabatlar sohasiga tegishli 
bo‘lganligi sababli, asrning oxiriga kelib, terrorizm geosiyosat va 
jamiyatning turli qatlamlarining normal o‘zaro ta’siriga qarshi kurash 
sohasi hisoblanadi. 
Terrorizmga iqtisodiy yondoshishning vakili G. Bekker. U 
jinoyatchilar psixopatologik tiplar emas va ijtimoiy zulmning 
"qurbonlari" emas, balki imkoniyatlar va cheklovlarga oldindan aytib 
beriladigan ta’sirchan agentlar degan taxmindan kelib chiqadi. Jinoiy 
kasbni tanlash xavf va noaniqlik sharoitida oddiy investitsiya qarori 
sifatida tushunilishi kerak. Bundan kelib chiqadiki, jinoyatchilik 
darajasi u bilan bog‘liq bo‘lgan foyda va xarajatlarning (pul va pul 
bo‘lmagan) nisbati bilan bog‘liq bo‘lishi kerak, bu qonuniy va 
noqonuniy faoliyatdan olinadigan daromadlar farqi, qo‘lga olinishi va 
sudlanganlik ehtimoli, jazoning og‘irligi va boshqalar bilan 
belgilanadi. shuning uchun, masalan, retsidivizmning yuqori foizi 
ajablanarli bo‘lmasligi kerak, chunki kutilgan "vaqt" davomiyligi 
jinoyatchilar tomonidan oldindan kasb tanlashda hisobga olinadi. 

---