O. T. Alyaviya, s h. Q. Q o d ir o V, A. N. Q o d ir o V, s h. H. H a m r o q u L o V, E. H. H a u L o V

Ketma-ket rang obrazlari.
Bo‘yalgan narsaga uzoq tikilib, keyin oq yuzaga 
qaralsa, o ‘sha narsaning o ‘zi qo‘shim cha rangga bo‘yalgan ko'rinadi.
Rang ko'rlik.
Kishilaming biron rangni ajratolmaslik anomaliyasi 
daltonizm
deb ataladi. Barcha erkaklaming 8% ida bu kasallik uchraydi, ayollarda esa kamroq
0,5% gacha uchraydi. Daltonizm erkaklam ing jinsini belgilab beradigan toq X- 
xrom osom ada muayyan gen lar yo'qligidan kelib chiqadi.
Tashxis q o ‘yishda, y a’ni bu kasallikni aniqlashda polixromatik tablitsalardan 
foydalaniladi. Qisman rangko'rlikni 3 turi tafovutetiladi.
Protanopiya
deb shunday holatlarda aytiladiki, qizil rangni ajrata olmaydi, 
to 'q havo rang ular uchun rangsiz b o 'lib ko‘rinadi. Deyteranopiyadayashil rangni 
to‘q qizil va havo rangdan ajrata olm aydi. Tritanopiyada esa ko‘k va siyoh rangni 
ajrata olmaydi. Qisman rang ko‘rlikning sababi uch komponentli nazariyada atroflicha 
yoritilgan. Bundan tashqari butunlay rang k o ‘rlik ham uchraydi bu 
axromaziya
deyiladi. Bu kasallikda ko'z to ‘r pardasidagi kolbacha apparati jarohatlanganda 
yuzaga chiqadi.
Ko'rish o'tkirligi.
Ko'rish o tkirfigi k o ‘z ilg‘ay oladigan ikki nuqta orasidagi 
eng kichik m asofa bilan belgilanadi. Sariq dog‘ning ko‘rish o ‘tkirligi maksimal 
darajada bo'ladi. Sariq dogkdan periferiyaga tomon ko'rish o ‘tkirligi kamayib boradi. 
K o'rish o ‘tkirligi maxsus jadvallar yordam ida aniqlanadi. Bu jadvallar bir necha 
aator harflardan yoki katta kichik chala halqalardan tashkil topadi.
K o'ruv maydoni.
K o'zni bir nuqtaga tikkan vaqtda ko‘rinadigan nuqtalar 
yig'indisi 
ko ‘ruv maydoni
deb ataladi. Periferik ko‘ruv maydonining chegaralari 
perimetr asbobi bilan o'lchanadi. Rangsiz narsalami ko'rish maydonining chegaralari 
70° pastda, 60°yuqorida va 90° tashqari b o ‘ladi. Odamning ikkala ko‘zbilan ko'ruv 
m aydonlari bir-biriga qisman m os keladi, bu esa fazoni idrok qilish uchun katta 
aham iyatga ega.
Eshituv tizimi. Eshituv tizimi - insonlardagi eng muhim distant sensor tizimlardan 
biri b o 'lib , insonlardanutqning paydo bo'lishi vashaxslaming o'zaro munosabatida
342

---

muhim ahamiyat kasb etadi. Akustik signatlar havoni har xil chastota va kuchda 
tebratib, ikkala quloqning chig‘anog‘ida jo y la sh g a n eshituv retsep to rlarin i 
qo‘zg‘atadi.
Tashqi va o 'rta quloqning tuzilishi va vazifalarl
Tashqi eshituv yo‘li tovush 
tebranishlarini quloq pardasiga (nog‘ora parda) yetkazadi. Nog‘ora parda tashqi 
quloqni o ‘rta quloqdan ajratib turadi, uning shakli ichkariga yo‘nalgan voronkani 
eslatadi (0,1 mm). N o g ‘ora parda tashqi esh itu v y o ‘li orqali kelgan to v u sh
toMqinlariga tebranadi.
O 
'rta quloq.
Havo bilan toMgan o ‘rta quloqda uch xil suyakchalar mavjud. U lar 
bolg ‘acha, sandon
va 
uzangi
deb nomlanadilar, bu suyakchalar nog‘ora pardaning 
tebranishlarini ichki quloqqa o'tkazadi. Suyakchalardan biri- bolg‘acha dastasi 
nog‘ora pardaga su q ilib kirgan, b o lg ‘ac h a n in g ikkinchi tom oni san d o n g a
birlashgan. N o g ‘ora pardaning tebranishlari b o lg 'a c h a dastasi bilan san d o n
o ‘sig‘idan tuzilgan richagning uzunchoq dastasiga o ‘tadi, shu sababli tovush 
tebranishlari amplitudasi kamayib, kuchi oshgan holda uzangiga keladi. Uzangining 
boshi darcha membranasiga tarqalib turadigan yuzasi 3,2 mm2 ga teng. N o g ‘ora 
pardaning yuzasi esa 70 mm2. Nog‘ora parda bilan o ‘zangi yuzasining nisbati 1:22, 
shutufayli tovush to‘lqinlari oval darcha membranasini taxminan22 barobar ortiqroq 
kuch bilan bosadi.
Havoli muhitda yoyiladigan tovush tebranishlari eshituv suyakchalari orqali 
o ‘tib, endolimfa suyuqligining tebranishlariga aylanadi.
0 ‘rta quloqning ichki quloqdan ajratib turgan devorchada oval darchadan 
tashqari, yumaloq darcha ham bor. Chig'anoq endolim fasiningoval darcha yonida 
vujudga keladigan va chig'anoq yo‘llari orqali o ‘tgan tebranishlari so‘nm asdan 
yumaloq darchaga yetib keladi.
8 8 - r a s m . E shituv analizatori:
6
I- q u lo q su p rasi; 2-tashqi esh itu v y o 'l i ;
3 -n o g * o ra pard a; 4 -oval teshik; 5 -y u m alo q
tesh ik ; 6 - b o lg ‘acha; 7-sandoncha; 8 -u z an g i; 9 - 
y a r im a y la n a k a n a l; 10-eshituv nervi; 1 1 -ich k i 
q u lo q ; 1 2 -c h ig ‘a n o q ; ! 3-Y evstaxiyev n ay i.
-12
2
4
343

---

0 ‘rta quloqda m. tensor tumpani bilan m. stapedius deb ataluvchi ikkita muskul 
bor. Birinchisi qisqarganda n o g 'o ra pardani taranglaydi, shu tufayli nog‘ora 
pardada tebranishlaming amplitudasi chegaralanadi, ikkinchisi esa uzangini mahkam 
ushlab turadi va shu bilan uning harakatlarini cheklaydi. Bu muskultar qattiq tovush 
berilgandan so 'n g 10 m s dan keyin reflektor ravishda qisqaradi. O 'rta quloq 
bo'shligMni burun-halqumga tutashtiruvchi Evstaxiy nayi borligidan o 'rta quloq 
b o ‘shligMdagi bosim atm osfera bosimiga teng boMadi.