O. T. Alyaviya, s h. Q. Q o d ir o V, A. N. Q o d ir o V, s h. H. H a m r o q u L o V, E. H. H a u L o V

So
'nib boruvchi tormoz.
Shartli reflekslar shartsiz tormozlanishi moMjallovchi 
(tusmollash) refleks yuzaga kelganda ro ‘y beradi. Masalan, so‘lak ajratuvchi shartli 
refleks yuzaga kelgan vaqtda kamera devori taqqillatilsa, it o ‘sha zahoti hushyor 
tortib sharth so‘lak oqishi to‘xtaydi. Biroq shunday taqqillatish k o ‘p m arotaba 
takrorlansa soMakajralishining tormozlanishi susayib, oxiri mutlaqo ta ’sir qilmaydi. 
Demak, takrorlanuvchi moMjallovchi reflek s o ‘zining torm ozlovchi ta ’sirini 
yo‘qotadi. MoMjallovchi refleksni bir xil sharoitda asta sekin y o ‘qolishi muhim 
biologik ahamiyatga ega. So'nib boruvchi torm oz ta’sirini odam doim o sezadi.
357

---

N otanish minbarda ma’ruzachi ayrim hollarda uning uchun yaxshi tanish narsalarni 
ham esdan chiqaradi, ammo b iro z moslashgandan keyin eshituvch.larga mayda- 
chuyda narsalarni ham eslab aytib beradi.
Shartli (ichki) tormozlanish
.
Vaqt o‘tishi bilan oliy nerv faoliyati mukammalashadi, ya’m xulq-atvor keraksiz, 
eskirgan elementlardan tozalanadi. Bu jarayon har bir shartli refleksm o zida 
ketadigan tormozlanish jarayonlari bilan bogMiqholdakechadi.
Shartli tormozlanishni quyidagi turlari farqlanadi: so 
‘rush, farqlash
, 
kech qolish
va 
shartli tormoz.
Ulam ing barchasi tajriba yo‘Ii bilan hosil 
s" > ‘
shartli hisoblanadi. Shartli torm ozlanishda uni keltirib chiqaruvch, sabablar sharti. 
hisoblanadi. Shartli torm ozlanishda uni keltirib chiqaruvchi sabablar shartli refleks 
vovi ichidaligi uchun ichki torm ozlanish deb ham ataladi.
S o ‘nuvchi tormozlanish.
A gar shartli qo‘zg‘atuvchi vaqti-vaqti bilan shartsiz 
q o ‘zg‘atuvchi bilan m ustahkam lanib tuzilmasa, shartli refleks so‘nadi. Masalan, 
itga chiroqni yoqib so'lak oqizuvchi shartli refleks hosil qilgandan so ng, chiroq 
yoqib ovqat berilmasa so‘lak ozroq chiqa boshlaydi va oxir oqibatda mutlaqo 
oqm ay qo‘yadi. Shunday q ilib chiroq ovqat berihshi haqidagi xabarchiligini 
y o ‘qotdi. So‘nuvchi torm ozlanish muhim biologik ahamiyatga ega. Yangi sharoitga 
o*tish eski shartli refleksga ehtiyoj qoldirmasa ular so‘mb o ‘m iga yangilan hosil
^
^Farqlash hisobiga torm ozlanish.
Bu turdagi to rm o z la n ish d a shartli 
q o ‘zg‘atuvchiga o‘xshash q o ‘zg ‘atuvchiga nisbatan torm ozlanish jarayom sod.r 
boMadi. Itga 100 Vattli chiroqni yoqishga so‘lak oqizuvchi mustahkam:sh^ ' ‘ ^
hosil qilgandan so‘ng 150 
V a ttli 
chiroq yoqilsa 
ham, so‘lak ajraladi. 
Biroq 
100 Vanli
o v q a t bilan m ustahkam lab, 150 V attü ta ’sirni m ustahkam lam asa bir necha 
ta k ro rla sh d a n keyin 150 v a ttli t a ’sirg a so‘lak o q m a y d t, ya ni o xshash
q o ‘zg ‘atuvchiningta’siriga shartli refleks tormozlanadi.
Kundalik hayotda farqlovchi tormozlanishning aham iyati katta. Tajnbasiz 
kuchuk hayoti davomida ju d a k o ‘p xatolar qiladi. Katta it esa farqlash hisobiga 
xulq-atvorini sharoitdan kelib chiqib amalga oshiradi. Odam atrofdagi voqeyhklarni 
n ihoyatda nozik farqlaydi. H attoki, aytilgan so‘zlam ing ohangiga qarab o z
fa0hS h lZ h o rm o z.
Chiroqni yonishiga mustahkam soMak oquvchi shartli refleks 
hosil qilingandan keyin chiroqni yonishiga ikkinchi kuchsiz yot qo zg atuvchim 
q o ‘shilsa va bu kom binatsiya shartsiz q o ^ a t u v c h i bilan mustahkamlanmasa, 
te z d a chiroqni y o nishiga soMak ajralaveradi, ch iro q q a y o t qo zg atuvch. 
q o ‘shilganda shartli refleks tormozlanadi. Demak, shartli qo‘zg atuvch.gaqo shilgan 
y o t q o ‘zg ‘atuvchi sh artli to rm o z hisoblanadi. H ar qanday 
t a
sir xohlagan 
q o ‘zg ‘atuvchiga shartli torm oz boMishi mumkin. Hayot davomida hosil qilingan 
shartli tormozlar shartli reflekslam i aniqlashtiradi, odam va hayvonlar xulq-atvorini 
m uhit sharoitlarigam oslashuvida muhim ahamiyatga ega.