Fiziologiyasi va gigiyenasi

6. 1. Taktil analizatorlari
Sezgi a'zolariga tananing barcha sohasida joylashgan retseptor- 
lar va muskullar. qon tom irlar devoridagi retseptorlar va boshqalar 
kiradi. Analizatorlarning miya po\stlog'idagi qismi shikastlansa 
yoki olib tashlansa, ta ’sir murakkab analiz va sintez qilinmavdi. 
M asalan, miya po'stlog'idagi eshitish analizatorlari joylashgan 
chekka qismi olib tashlansa, ta ’sirning nozik tabaqalanishi y o ‘qo- 
ladi.
Asab tizimining faoliyati uchun tashqi muhit omillari va bosh­
qa ta ’sirotchilar doimiy ravishda butun organizmga ta ’sir qilib tu- 
rishi kerak. K o'pgina sezgi a ’zolarining shikastlanishi natijasida 
ta'sirning ular orqali bosh miyaga yetarli kelmasligi tufayli odam 
aktiv faoliyatini yo'qotadi, doimo uxlaydi, bunday odmani saqla­
nib qolgan sezgi a ’zolariga ta ’sir etish bilangina uyg'otish mumkin. 
Tekshirishlardan m a ’lum bo'lishicha. sensor ta ’sirotning y o ‘qolishi 
diqqatni to'plash. mantiqiy fikrlash, aqliy mehnat qilish xususiyat- 
lariga salbiy ta'sir etadi. Sezgi a'zolari orqali ta'sim i tashqi muhit- 
dan, ichki a ’zolardan retseptorlar bo'ylab qabul qilinishi tufayli 
organizmning tashqi va ichki muhiti haqidagi m a’lumotlar bosh 
miyaga yetib boradi.
Axborotning retseptorlardan bosh m iyaga borishi natijasida or­
ganizm o 'z-o'zini boshqaradi. Masalan, qonning tarkibi o'zgarsa.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

shunga yarasha qon tom irlar devorida qo'zg'alish, torm ozlanish 
vujudga keladi.
Organizmning sensor tizimlari yoki analizatorlariga ko'rish, 
eshitish, vestibular apparat, ta'm bilish, hidlash, teri va ichki a'zo- 
larda sodir bo'ladigan o'zgarishlarni qabul qiladigan interoretsep- 
torlar yoki visseral sensor tizim lar kiradi.
6. 2. Ta’m bilish analizatori
O g 'iz bo'sh lig'i shilliq qavatining epiteliyasida yumaloq yoki 
oval shaklidagi ta ’m bilish pivozchalari joylashgan. Har bir pi- 
yozchada 2 -6 ta ta ’m bilish hujayralari bo'ladi. Katta odam da pi- 
vozchalarning umumiy soni 9 ming tagacha yetadi. Ular tilning 
shilliq qavatidagi so'rg'ichlarda joylashgan. Tilning uchida 150- 
200 ta zam burug'sim on ta'm bilish pivozchalari, asosida esa barg- 
simon piyozchalar bor. Bundan tashqari. ta'm bilish pivozchalari 
yumshoq tanglay yuzasida. yutqinning orqa devorida va hiqildoq 
ustida jud a siyrak joylashgan. Har bir ta ’m bilish piyozchalaridagi
2-3 ta nerv tolalaridan markazga intiluvchi impulslar o'tadi.
Tilda shirin, achchiq. nordon va sho'rni sezuvchi ta'm bilish 
retseptorlari joylashgan. Shiringa tilning uchi, achiqqa asosi, nor- 
donga ikki yon qismi, sho'rga esa tilning uchi va asosi sezgir b o 'la­
di. M oddalarning ta'm i ular suvda yoki so'lakda erigan holda qabul 
qilinganda yaxshi seziladi. N ordon reflektor ravishda yurak qisqa- 
rishini tezlatadi, qon tomirlar devorini toraytiradi, teri haroratini 
pasaytiradi. Shirinlik tomirlarni reflektor ravishda kengaytiradi, 
oyoq qon tom irlarining qonga to'lishini yaxshilaydi, miyaning ich­
ki bosimini kamaytiradi va tana haroratini oshiradi. Yangi tug'ilgan 
bola hayotining birinchi soati va birinchi kunidagi nordon. achchiq, 
sh o 'r va shirin ta'sirga javob reaksiyasi ta'sirlovchining tabiatiga 
mos kelmaydi. 8-10 kundan boshlab shirinlikka adekvat reaksiya 
paydo b o'la boshlaydi.
Bir yoshdan to 6 y oshgacha ta'm bilish retseptorlarining sezuv- 
chanligi ortib boradi. M aktab yoshidagi bolalarning ta'm bilishi
174
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

katta odamlarning ta'm bilisbidan uncha farq qilmaydi. Keksalarda 
ta 'm bilish sezgisi kamayadi.