O. T. Alyaviya, s h. Q. Q o d ir o V, A. N. Q o d ir o V, s h. H. H a m r o q u L o V, E. H. H a u L o V
Yüklə 13,57 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Signallarni bir-biridan ajratish.
Sensor tizim n in g o ‘ziga xos hususiyati shundan iboratki, bir vaqtda yoki ketma-ket berilayotgan turli ta’sirotlami bir-biridan ajrata oladi. Signallarni bir-biridan ajratish retseptorlardan boshlanadi v a bu jarayonda sensor tizimning barcha neyronlari ishtirok ctadi. Ta’sirotning o ‘sishi sezilarli darajada bo‘lishi uchun u ilgarigi ta’sirotdan muayyan qismgacha ortiqroq b o iish i kerak degan qonunni 1834 yilda E. V eber ta ’riflab berdi. V eber o ‘z tajribalarida q o ‘l terisiga muayyan vaznli yuk q o ‘ydi. Ilgari ta’sir etgan yukning vaznidan muayyan miqdorda ortiq boMgan q o ‘shim chayuk qo‘yilgandagina bosim sezgisi kuchayadi. Masalan, odam qo‘l terisini 100 g vaznli qadoq tosh bosib tursa, shu bosim sezgisini kuchaytirish uchun 3 g vaznli qadoq tosh qo‘shish kerak. Terini 200 g vaznli qadoq tosh bosayotgan b o ‘lsa, bosim oshganligining m inim al sezgisi kelib chiqishi uchun 6 g vaznli qadoq tosh q o ‘shish kerak, teriga 6 0 0 g vaznli qadoq tosh ta ’sir etayotgan bo‘lsa, 18 g yuk q o ‘shiiadi. Veber aniqiagan bogManishni quyidagi tenglama bilan ifodalash inumkin: D J — — K J 327 www.ziyouz.com kutubxonasi bu yerda: J - ta’sir, D J - ta ’sim ing o‘sishi, K - doimiy miqdor. G. Fexren sezgi ta’sir kuchiga bog‘liq ekanligini qo‘shimcha tekshirib va olingan m a ’lumotlarni m atem atik tah lil qilib, V eber qonunini b ir oz boshqacharoq ifodalaydigan ushbu form ulani chiqardi: E=a • log J + b bu yerda: E - sezgi miqdori, J - ta’sir miqdori, a va b doimiy miqdoriar. Shunday qilib, Fexner formulasiga muvofiq, sezgi ta’sirot kuchining logarifmiga proporsional ravishda olib boradi. Signallarni o'tkazish va o'zgartirish. Sensor tizimda signallarni o ‘zgartirish va o ‘tkazish jarayonlari bosh miyani oliy bo‘limlariga shunday muhim axborotni olib boradiki, u yerda tez va aniq axborotning tahlili amalga oshadi. Signallarni o ‘zgartirish shartli ravishda ikki turga boMinadi: fazoviy va vaqtga nisbatan. Fazoviy o ‘zgartirishlar ichida signallam ing turli qismlarini bir biriga nisbatan o‘zgarishi muhim o ‘rin tutadi. Ko'ruv va somatosensortizimni po‘stloq boMimida, signallaming miqyosi yoki nisbatini o‘zgartirish ko‘proq uchraydi. Masalan, to‘r pardada ozgina joyni egallagan m arkaziy chuqurcha miya po‘stlog‘idagi ko‘ruv sohasiga to ‘r pardaning ancha katta boMgan chet qismidan ko‘proq joyga impulslar yetkazadi. Axborotni vaqtga nisbatan o ‘zgartirilishi retseptorlaming uyg‘un ritmdagi tonik im puisatsiyasini bosqichli, dastalangan impulsatsiyaga aylantirishdan iborat b o ‘!adi. Keragidan ortiq axborotlam i chegaralash va muhimini ajratib o ‘tkazish axborotlar o ‘zgartirilishiningyana bir turidir. Bunga torayuvchi voronkada ikkinchi darajadagi axborotlami ajrata boshlanishi misol boMishi mumkin. Katta retseptiv sohadan yuzaga chiqadigan va uzoq vaqt davom etadigan impulslami ham uzluksiz ravishda sensor markazga o ‘tkazish shart emas. Masalan, taktil retseptorlar og‘ir kiyím kiyganda vayechilganda kuchli qo‘zg‘aladi va rag‘bat ta’siri boshlanishi va tugashi to ‘g ‘risida axborot beradi. Bu xildagi miyaga o ‘tkazuvchi axborot hajmini kamaytirish boshqa sensor tizimlarida ham uchraydi. Ikkinchi darajadagi axborotlam i sensor tizimining periferik va o‘tkazuvch¡ qismlarida tahlil qilib, yuqori markazlarga o ‘tkazmasligi bu markazlami ortiqcha ishdan halos qiladi. Axborotlamikodlash. Retseptorlarberilayotgan turli ko‘rinishdagita’sirotlami sensor tizimning po‘st!oq markazi qabul qilib olishi uchun uni miyaga mukammal va «tushunarli» b o ‘lgan nerv im pulslariga aylantirishi kerak. Kodlash deb axborotlami ma’lum qoidalarga asoslanib o ‘zgartirilishi, y a’ni shartli shaklga aylantirilishi tushuniladi. T a’sirotlami kodlashda, eng avvalo, rag‘batning bor- y o ‘qligi belgiianishi kerak. Bu vazifani odamda analizatorlam ing po‘stloq osti qismidagi on-va off-neyronlari bajaradi. Masalan, ko‘ruv analizatorlarida yoruglik paydo boMishini (on-neyronlar) va yorug‘lik yo'qolishini (off-neyronlar) qayd qiladigan yoki yorug'lik paydo bo‘lganida va yo‘qolganida qo‘zg‘aladigan on-, ofTneyronlar bor. K odlash jarayonida faqat retseptorlar emas, baiki sensor tizim zanjirining keyingi halqalari ham ishtirok etadi. Tashqi ta ’sirotlami saralash va kodlash birinchi galda, retseptorlaming tuzilish xususiyatlarini, ulam ing m a’lum rag‘batni qabul qilishga ixtisoslashganligini 328 www.ziyouz.com kutubxonasi ta ’minlaydi. Masalan, numi qabu) qilishga moslashgan ko‘ruv analizatori tovushga nisbatan befarq. Shunday bo‘lsa harn, barcha neyronlam ing harakat potensiallari deyarli bir xil boMsa, qanday qilib markazlar turli tabiatli ta’sirotlaming farqini bir-biridan ajratadi, degan savol tug‘ilishi tayin. M a’lumki, tabiati bir boMgan ta ’sirlovchilami qabul qiladigan retseptorlarda ham o ‘ziga xos farq bor. Demak, sensor tizim ta’sirlaming turli belgilarini tahlil qilishda b ir xi! retseptorlardan emas, balki bir necha xil retseptorlardan markazga kelgan axborotlar inobatga olinadi. Kodlashning keng tarqalgan m uhim usuli im pulslam i boylam lar shaklida vujudga keltirish va har qaysi boylam da impulslar soni va joylashish tartibini o ‘zgartirishdan iborat. Bunday kodlash ta’sirlovchi xossalari to ‘g ‘risidagi axborotni boylamdagi impulslar soniga, boylam lar oralig‘idagi m asofaga, impulslami boylamning bosh qismida, o'rtasida yoki oxirida zichroq boMishiga bog‘lab sensor markazga yetkazilishini ta’minlaydi. Yüklə 13,57 Mb. Dostları ilə paylaş:
|