13.5. Tovar-moddiy zahiralar kirimi hisobini tekshirishning xususiyatlari
Tovar-moddiy zahiralarining to’liq kirim qilinishini tekshirish chog’ida
auditor mol etkazib beruvchilar bilan hisob-kitoblarning shakllari va shartlarini,
tanlangan baholash usulini, sotib olingan qiymatliklar bo’yicha QQSni qoplash
tartibini hisobga olishi zarur.
Tovar-moddiy zahiralarining tushumi va kirim qilinishi mol etkazib
beruvchilar bilan tuzilgan shartnomalar va kuzatib boruvchi hujjatlar (tovar-
transport nakladnoylari, schyot-fakturalar, qodoqlash (upakovka) yorliqlari, sifat
guvohnomasi, qabul kvitantsiyasi va boshqalar) asosida tekshiriladi.
Omborxona kirim hujjatlarini mol etkazib beruvchilarning kuzatib boruvchi
hujjatlari yoki materiallarni chakana savdoda naqd pulga sotib olish hujjatlari bilan
solishtirish omborxonada sodir bo’lgan kirim muomalalarini tekshirishning
umumiy usuli hisoblanadi.
Tezkor va xizmat yuzasidan uzatiladigan axborotlar ham auditorlik
tekshiruvning ob’ekti hisoblanadi. Masalan, kelgan yuklarni hisobga olish
jurnalidan moddiy qiymatliklarning assortimenti va etkazib berish muddatlari
to’g’risidagi ma’lumotlarni mol etkazib beruvchilar bo’yicha olish mumkin.
Auditor bunday hisobning mijoz-korxonada qanday tashkil etilganligini o’rganadi.
Xususan, har bir mol etkazib beruvchi bo’yicha shartnomada materiallarning
etkazib berilish muddatlari va assortimenti ko’rsatilayotganligi, hamda haqiqatda
294
olingan materiallarning assortimenti, olinish sanasi ko’rsatilgan holda qabul
qilinganligi tekshiriladi. Operativ hisobda keltirilgan axborotlarning ishonchliligini
aniqlash uchun auditor ularni buxgalteriya hisobida aks ettirilgan ma’lumotlar
bilan taqqoslaydi. Kelayotgan yuklarni hisobga olish jurnali va mol etkazib berish
shartnomalarini hisobga olish kartochkalaridagi yozuvlar bo’yicha auditor
tekshirilayotgan davr ichida qanday mol etkazib berishlar amalga oshirilganligini
aniqlashi mumkin.
Agar moddiy qiymatliklar jismoniy shaxslardan yoki yuridik shaxs huquqiga
ega bo’lmagan tadbirkorlardan naqd pulga sotib olingan bo’lsa, auditor xarid
dalolatnomalarining mavjudligi va to’g’ri rasmiylashtirilganligiga e’tibor qaratadi.
Xarid dalolatnomasida quyidagi majburiy rekvizitlar bo’lishi lozim: sotuvchining
pasport ma’lumotlari, moddiy qiymatliklarning nomi, miqdori va qiymati.
Olingan moddiy boyliklarni rasmiylashtiradigan ichki hujjatlarga yukni
qabul qilib oluvchi shtampasi bosilgan mol etkazib beruvchilarning kuzatib
boruvchi hujjatlari, kirim dalolatnomalari, kirim orderlari va yukni qabul qilish
tartibiga ko’ra ayrim boshqa hujjatlar kiradi.
Sotib olingan moddiy boyliklarning to’g’ri baholanishi va to’liq kirim
qilinishini tekshirishni boshlashda auditor moddiy boyliklarni hisobga oladigan
vedomostlarda aks ettirilgan jami summalarning boshqa hisob registrlari
ma’lumotlariga mosligini aniqlaydi.
6010 - «Mol etkazib beruvchilar va pudratchilarga to’lanadigan schyotlar»
(joriy qismi) va 7010 - «Mol etkazib beruvchilar va pudratchilarga to’lanadigan
schyotlar» (uzoq muddatli qismi) bo’yicha sintetik hisob registrlari ma’lumotlari,
hamda omborxonalarning kirim hujjatlari bo’yicha auditor olingan materiallarning
miqdorini va yuklarni qabul qilishning to’g’ri rasmiylashtirilishini aniqlaydi.
Buning uchun mol etkazib beruvchilarning puli to’langan schyotlari va boshqa
to’lov hujjatlarini kirim orderlari, qabul qilish dalolatnomalari, hamda omborxona
hisobi kartochkalaridagi yozuvlar bilan taqqoslaydi.
295
Moddiy boyliklarning to’liq kirim qilinganligini tekshirishda auditor mol
etkazib beruvchilarning hisobga olinmagan schyotlarini aniqlash maqsadida, mol
etkazib beruvchilardan kreditor qarzlarning haqqoniyligiga e’tibor qaratadi.
Buning uchun u buxgalteriya hisobi registrlaridagi yozuvlarni taqdim qilingan
schyotlar, shartnomalar va mol etkazib beruvchilarga to’langanlik to’g’risidagi pul
hujjatlari ma’lumotlari bilan solishtiradi.
Tovar-moddiy zahiralarining kirimiga doir muomalalarni hujjatlar bo’yicha
tekshirish chog’ida qabul qilishning miqdor va sifat qoidalariga rioya qilinishi;
qabul qilish dalolatnomalari, tijorat dalolatnomalari, qabul qilishda aniqlangan
tafovut dalolatnomalarining to’g’ri rasmiylashtirilishi; moddiy javobgar shaxslar
hisobotlari va isbotlovchi hujjatlar reestrlarining buxgalteriyaga o’z vaqtida taqdim
qilinishi
aniqlanadi.
Tafovutlar
aniqlanganida
hujjatlarni
qarama-qarshi
tekshiruvdan o’tkazish zarur.
Moddiy boyliklarning to’liq kirim qilinganligini tekshirishda ichki hujjatlar
mol etkazib beruvchilarning kuzatib boruvchi hujjatlari bilan solishtiriladi. Auditor
olingan moddiy boyliklar sifati va miqdoridagi tafovutlarning dalolatnomalar bilan
to’g’ri rasmiylashtirilganligi va mol etkazib beruvchilarga yoki transport
tashkilotlariga (masalan, avtobaza, temir yo’l kompaniyasi) o’z vaqtida da’vo
qo’zg’atilganligini o’rganadi. Ayrim hollarda bunday tafovutlar moddiy
boyliklarni o’zlashtirish va kamomadni yashirish maqsadida qalbaki
dalolatnomalarni rasmiylashtirish oqibatida yuzaga kelishi mumkin.
Zarur hollarda auditor moddiy boyliklarni kirim qilish uchun asos bo’lgan
hujjatlarni ularning mol etkazib beruvchilarda saqlanayotgan nusxalari bilan
solishtirib, qarama-qarshi tekshiruv ham o’tkazadi.
Korxonaga tegishli bo’lmagan, ammo uning ixtiyorida saqlanayotgan yoki
ishlatilayotgan tovar-moddiy zahiralar shartnomalar shartlariga muvofiq,
shartnomada ko’rsatilgan bahoda balansdan tashqari schyotlarda aks ettiriladi.
Ma’sul saqlash uchun qabul qilingan moddiy boyliklar, hamda
buyurtmachining xom ashyosi sifatida qayta ishlashga qabul qilingan xom ashyo
296
va materiallar korxonaning o’ziga tegishli ishlab chiqarish zahiralaridan alohida
saqlanishi va hisobga olinishi lozim. Bunday moddiy boyliklar №21 BHMS ga
muvofiq 002 - «Ma’sul saqlashga olingan tovar-moddiy boyliklar» va 003-«Qayta
ishlashga qabul qilingan materiallar» degan balansdan tashqari schyotlarda hisobga
olinishi lozim.
Hujjatsiz (schyot-fakturasiz) olingan materiallarni tekshirish ayrim
xususiyatlarga ega. Ular 6010 - «Mol etkazib beruvchilarga va pudratchilarga
to’lanadigan schyotlar» (joriy qismi) yoki 7010 - «Mol etkazib beruvchilar va
pudratchilarga to’lanadigan schyotlar» (uzoq muddatli qismi) schyoti bo’yicha
yuritiladigan hisob registrida har bir olingan materiallar bo’yicha alohida so’ngi
kirim qilingan partiya bahosi bo’yicha aks ettirilishi lozim. Bunda raqam o’rniga
«N» harfi (fakturlanmagan) qo’yiladi. Auditor bunday moddiy boyliklarni kirim
qilishga doir yozuv hisobda qanday aks ettirilganligini aniqlashi zarur. Chunki,
keyingi oyda mol etkazib beruvchilar hujjatlarining kelib tushishiga qarab, ushbu
yozuvlar mol etkazib beruvchilarning hisob-kitob hujjatlariga asosan materiallarni
haqiqiy sotib olish bahosi bo’yicha kirim qilish bilan bir vaqtning o’zida tuzatilishi
(storno qilinishi) kerak.
Hujjatsiz mol olingan holatlar mavjud bo’lganida auditor quyidagilarni
tekshiradi:
*
qabul qilish dalolatnomalarini tuzish tartibiga qanday rioya
qilinayotganligi;
*
hujjatlarsiz olingan moddiy boyliklarni kirim qilishning to’liqligi va
to’g’riligi;
*
baho belgilashning to’g’riligi;
*
mol etkazib beruvchilarning qarama-qarshi hujjatlari kelib tushganda
qilingan tuzatish (korrektirovka) larning to’g’riligi (buning uchun auditor qabul
qilish dalolatnomalaridagi yozuvlarni keyinchalik olingan mol etkazib beruvchilar
hujjatlarining ma’lumotlari bilan solishtirishi zarur).
297
Agar mijoz-korxona hisobida yo’lda kelayotgan ya’ni puli to’langan, lekin
hali oy oxirigacha kelib tushmagan moddiy boyliklar mavjud bo’lsa, u holda
auditor bunday moddiy boyliklar qiymatini buxgalteriya hisobi va balansda aks
ettirishning ishonchliligini tasdiqlashi uchun ular keyinchalik olinganligi va puli
to’langanligi yoki balans tuzilayotgan sanaga kreditor qarzlar tarkibiga
kiritilganligiga ishonch hosil qilishi zarur.
Auditor korxonada bunday moddiy boyliklarni hisobga olishning mavjud
ikkita variantidan qaysi birisi qo’llanilayotganligini aniqlashi kerak.
Dostları ilə paylaş: |