birlamch
i deb ataladi,
ikkilamchi
deb esa – birlamchi aralashmalarni boshqa
narsaga aylanishi natijasida hosil bo‘ladigan
atmosferadagi aralashmalar deb atash qabul qilingan.
Aholi sog‘ligiga va atrof-muhitga salbiy ta’sir
qiluvchi aralashmalarga
havoni ifloslantiruvchi
moddalar
deb atashadi.
Turli
aralashmalar
mavjudligi
natijasida
atmosfera tarkibining o‘zagirishi uning ifloslanishi
deb atash qabul qilingan. Havoning ifloslanishi tabiiy
va antropogen bo‘ladi.
Atmosferani ifloslantiruvchi chiqindilar odatda
ikki qismga bo‘linadi: gazsimon va qattiq moddalar,
bundan gazli moddalar butun chiqindilarni 90% ni,
qattiq moddalar esa 10% ni tashkil etadi.
Insoniyatga qolaversa barcha jonzotlarga hayot
bag‘shlovchi atmosfera havosini hozir asosan ikki
manba: tabiiy va sun’iy yo‘llari bilan ifloslanadi.
Atmosfera havosini ifloslantiruvchi tabiiy yo‘llariga
vulqonlar otilishi, tog‘ jinslarining emirilishi.
o‘rmonlarga o‘t ketishi va chang tuzonlar, kosmik
changlar va boshqa tabiiy ifloslanish manbalaridir.
Tabiiy manbalardan atmosferaga qo‘shilgan turli
moddalar ma’lumotiga qaraganda, har yili o‘rtacha
700 mln.t. dan 1.5 mlrd. t.gacha dengiz tuzlari, 700
mln.t.ga yaqin tuproq changi. o‘rmonlar yonishi
natijasida
360
mln.t.gacha
turli
aralashmalar
atmosferaga qo‘shiladi. Ularning jami o‘rtacha 2.3
mlrd.t. aerozolni (havoda muallaq turuvchi qattiq yoki
suyuq zarrachalar) tashkil qiladi.
Sun’iy ifloslanishlar asosan sanoat korxonalari,
avtomobil, havo, temir yo‘l, suv transportlari
chiqindilari va ajratmalari, shuningdek turli xil
yoqilg‘ilar ishlatish natijasida paydo bo‘ladigan
zararli
moddalarning
havo
havzasiga
tushishi
oqibatida sodir bo‘ladi. Inson hayot faoliyati bilan
tabiatga ta’sir o‘tkazadi. Transport vositalarini
kundan-kunga ko‘payib borishi, er bag‘rini, tog‘u-
toshlarni
ag‘dar-to‘nkar
qiladigan
qudratli
mexanizmlarni yaratilishi va ulardan keng qo‘llamda
foydalanishi sahovatli tabiatga, shu jumladan,
atmosfera havosiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Ulkan
sanoat korxonalarini katta-katta binolarni, uy -
joylarni isitishda tashko‘mirning salmog‘i ham
baland. Hozir hayotimizning har xil jabhalarida
toshko‘mir bilan bir qatorda torf, neft mahsulotlari,
gaz. atom quvvatlari ishlatiladi.
Atmosferaning
kimyoviy.
fizikaviy,
akustik(shovqin), issiqlik, elektromagnit ifloslanshlar
shaharlar va sanoat rayonlarida yuqori darajaga etgan.
Atmosfera havosini xavfli ifloslanishlaridan biri
radioaktiv
ifloslanishlardir.
Bu
ifloslanishning
manbalari yadro qurollarining sinovlari, atom elektro
stansiyalardagi falokatlar hisoblaniladi. Radioaktiv
moddalar rak va boshqa kasalliklarni ortishga sabab
bo‘ladi. shu bilan birga jonzotlarga ham salbiy ta’sir
ko‘rsatadi.
80-yillarning oxirida Dunyo bo‘yicha yiliga
taxminan 600x10
9
t. sanoat-maishiy chiqindilar
atmosferaga chiqarilgan.
Shahar va sanoat rayonlarida kishilar o‘rtasida
asab yurak qon-tomir, surunkali branxit. nafas
qisilishi, o‘pka raki keng tarqalgan. bolalar
kasalliklari
ortishi
kuzatiladi.
Avtomobildan
chiquvchi qo‘rg‘oshin ayniqsa inson salomatligiga
katta ta’sir ko‘rsatadi. Atmosfera havosining zaharli
gazlari o‘simlik va hayvonlarga zarar etkazmokda.
Oltingugurt. ftorli vodorodli, xlorli, qo‘rg‘oshinli
moddalar o‘simlikning nobud bo‘lishiga, hosilining
pasayishiga
va
fotosintezning
intensivligining
pasayishiga olib keladi. Shu bilan birgalikda havodagi
bu zaharli gazlar kislotali yomg‘irlarga sabab
bo‘lmokda. Ayrim hududlardagi havoning harakatsiz
turib qolish inversiya oqibatida kuzatiladikgan zaharli
tuman – smoglar inson sog‘ligiga o‘ta salbiy ta’sir
ko‘rsatadi. Tuman-smoglar fotokimyoviy smoglarga
aylanib, ya’ni transport va sanoat chiqindi gazlarining
quyosh nurlari ta’sirida reaksiyaga kirishib xavfli
birikmalarni hosil qilishi tushuniladi. Jumladan
formaldegidning va boshqa moddalarni hosil bo‘lishi.
Tutunlar Yorug’likni to‘sib qolishiga sabab
bo‘ladi. agar havoda 2 m
3
qurum bo‘lsa kunduzgi
Yorug’likni 90% kamaytiradi. Ilmiy manbalarda qayd
qilinishicha quyosh radiatsiyasining kuchi havoning
ifloslanishi tufayli Parijda 26-30%, Berlinda 60%
kamayishi mumkin ekan. Havodagi chang zarrachalari
ultrobinafsha nuralarini o‘zida tutib qolishi oqibatida
ularni erga tushishini kamaytiradi. Changli chiqindilar
havoda turib qolishi
Dostları ilə paylaş: |