Texnologiya va

M uhokama uchun savollar
1. Metallarga q o id a ishlov berishda qanday moslama va 
asboblardan foydalaniladi?
2. Metallarga q o id a ishlov berishda ish o'm i qanday jihozlanadi?
3. O ichash, rejalash va dastlabki ishlov berish asboblariga nimalar 
kiradi?
4. Shtangentsirkul qanday asbob va undan qanday foydalaniladi?
5. Kronsirkulning vazifasi nima?
6. Buyumlar yasashda rejalashning qanday ahamiyati bor?
7. Rejalash usullari haqida gapirib bering.
3.3. M etallga ishlov berish texnologiyasi, metallga ishlov berish
asboblarini ichki qismlari sozlash va ta’mirlash
Metallarga ishlov berishda foydalaniladigan ish asboblari ham bir 
necha turdan iborat. Masalan, zubilo ortiqcha metallni qirqib tashlash, 
metallami qirqib boiaklash, ariqchalar ochish va boshqa shu kabi 
ishlami bajarish uchun ishlatiladi. Zubilo ish qismi - keskich, kallak,
o rta qismdan iborat. Zubilo bilan metall kesish operatsiyasini bajarish 
uchun uning kallagiga bolg‘a bilan uriladi va uning keskich qismi 
metall ichkarisiga kiradi. Zubilo bilan metallni qirqishdan avval ish 
o'mini tayyorlash, metallni qirqishda esa maxsus holatda turish lozim. 
bolg‘a dastasini nviridan 20-30 mm beridan, zubiloni esa kallakdan 20- 
30 mm pastrog‘idan ushlash kerak. Metallni plita ustida zubilo bilan 
kesishda zubilo zagotovkaga vertikal (tik) qo'yiladi. Ishni boshlashdan 
oldin 
bolg‘aning dastaga mahkamlanganini, zubiloning ishga 
yaroqliligi va undayoriqlar yo‘qligini tekshirish kerak. Qalinligi 2 mm 
gacha b oigan metallarni bir tomonidan, 3 mm dan qalin boigan 
metallami ikkinchi tomonidan kesib, keyin sindiriladi. Zubilo bilan 
kesishda reja chiziqdan 1-2 mm belgilash kerak. Zubiloning oicham i 
(katta-kichikligi) uning kesuvchi qirrasining eniga qarab belgilanadi. 
Zubilolar kesuvchi qirralarining eni 5, 10, 15, .’0 va 25 mm, tig’ining
o tkirlik burchagi 45-70° li qilib chiqariladi. Qirqiladigan metallarning 
qattiqligiga qarab o ‘tkirlik burchagi katta boiadi. Zubilolar rubobsozlik 
poiatlatidan tayyorlanadi va ish qismi hamda muhrasi toblanadi. 
Kreysmesel zubiloning bir turi b o iib , zagotovkalarda tor ariqchalar va
58

---

pazlar ochish uchun ishlatiladi Kreysmesellar zubilolardan ish 
qismining shakli va kesuvchi qinasining eni bilan farq qiladi; 
kreysmesellarda kesuvchi qirra eni 2, 5, 8, 10, 12 va 15 mm bo'ladi.
Bolg'alardan metallami qirqish, to'grilash, egish, parchinlash va 
boshqa shu kabi ishlarda foydalaniladi. Bolg‘alaming muhralari 
doiraviy va kvadrat b) bo iish i mumkin. Bolg'alaming dastasi quruq, 
elastik va pishiq yog'ochdan - qayin, zarang, buk (qora qayin), chetan, 
qizil daraxtlar yog'ochidan yasaladi. Bolg'aga o'tqaziladigan dastaning 
bolg'aga o ‘matilgan uchiga yog'och yoki metall pona qoqiladi. 
Bolg'alar og'irliklariga qarab bir-biridan farq qiladi, Ular 200, 400, 
500, 600, 1000 g og'irlikda tayyorlanadi. Bundan tashqari 50 va 100 g 
i i kvadrat muhrali bolg'achalar ham tayyorlanadi, ulardan mayda 
asbobsozlik ishlarida foydalaniladi. 200 grammli bolg'achalardan 
rejalash ishlarida foydalaniladi; boshqa slesarlik ishlari, asosan, 400 va 
600 g og'irlikdagi bolg'achalar da bajariladi. Og'irligi 2 kg dan 12 kg 
gacha bo'lgan temirchilik bolg'alari ham bo'ladi. chilangarlik 
bolg'alari asbobsozlik po'latlaridan tayyorlanadi va ish muhralari 
toblanadi. Tunuka materiallami to'g'rilash va tekislashda yog'och va 
rezina to qmoqlar ham ishlatiladi.
Nojovkalar (dastaki arra) - po'lat arralar ramka va unga 
mahkamlangan tishli yupqa polosa - almashtiriladigan nojovka 
polotnosidan iborat bo'lgan kesuvchi asbobdir. Nojovka, ya’ni metall 
kesish arrasi qalin metall listlarni, ko'ndalang kesim yuzasi doira 
shaklidagi materiallami qirqishga va metallarda oraliq ochishga xizmat 
qiladi. Nojovka ramkalari bikr (ajralmaydigan) va ajraladigan bo'ladi.
Ajraladigan ramka ancha qulaydir, chunki unga uzunligi har xil 
arra polotnolarini o'matish mumkin. Ramkaning bir uchida dasta va 
arra polotnosini o'rnatish uchun o'yiq ochilgan qo'zg'alm as sterjen; 
ikkinchi uchida o'yiq va quloqli gaykali tortish vinti bo'ladi va bu vint 
ana polotnosini taranglashga xizmat qiladi. Arra polotnosi juda qattiq 
yoki juda bo'sh tortilmasligi kerak. Chunki mana shu ikkala holda ham 
arra polotnosi sinib ketishi mumkin. Arra polotnosi ramkaga ikkita 
sulfit yordamida o'rnatiladi.
Dasta nojovka polotnosini mahkamlash va taranglash, shuningdek. 
arralashda pololnoni u yon-bu yonga harakatga keltirish uchun xizmat 
qiladi. Nojovkapoloinosidaoldingi burchagi 0-12° vakeyingi burchagi 
40° li pona shaklidagi tishlar bo'ladi. Ikki qo'shni tish uchlari orasidagi 
masofa qadam deb ataladi. Dastaga polotnoning tishlari bosish
59

---

tomoniga qaratib o'rnatiladi. Dastaki nojovkaiar uchun polotnolar 
tishlarining qadami 0,8; 1 ;0; 1,25; 1,6 mm 1i qilib tayyorlanadi. Qadami
0.8 va 1,0 mm bo'lgan polotnolar yordamida yumshoq va qovushqoq 
materiallar - mis, alyuminiy qotishmalari, latunlar, plastmassalar 
olinadi; qadami 1,25 va 1,6 mm bo'lgan polotnolar po'lat va cho'yanni 
unalusli uchun ishlatiladi.
Polotnoning arralanayotgan materialigaishqalanishini kamaytirish 
uchun ularning tishlari ochiladi. Nojovka polotnolan asbobsozlik 
po'latlardan yasaladi va termik ishlanadi. Arra bilan aylana detallarni 
kesish uchun ularni tiskiga mahkamlashda tiskining lablariga yog'och 
taxtalar qistiriladi va arra polotnosini 45° burchak ostida o'rnatiladi. 
Dastaki qaychilar vositasida yupqa list materiallar - tunukalar qirqiladi. 
Har qaysi tig'ining kesuvchi qismidagi sharhlanish qiyaligi qaysi 
tomonda ekanligiga qarab, qaychilar onaqay va chapaqay turlarga 
boiinadi. Ko'pchilik ishlar uchun oiiaqay qaychi qo‘l keladi, chunki 
bu qaychi bilan ishlayotgan kishiga reja chiziqlari yaxshi ko rinib 
turadi. Qaychi tig'ining o'tkirlik burchagi 65-80° bo'ladi; qaychining 
tig'lari 0,1-0,2 mm oraliq (zazor) bilan o'matiladi. Qaychilarning 
tigiari asbobsozlik poiatlaridan tayyorlanadi va termik ishlov beriladi. 
Qalinroq list materiallar, yo'g'onroq chiviq materiallar, qalinroq poiosa 
va boshqa materiallar richagli qaychi bilan (11-rasm, b), yuritmali 
mashina qaychi, disk qaychi va boshqa qaychilar bilan qirqiladi. 
Metallga ishlov berishda egovlardan ham keng foydalaniladi. Egovlar 
(12-rasm) zagotovkalarning yuzalarini egovlash uchun ishlatiladi. 
Metallni egovlash - lining yuzasidan egov bilan yupqa qatlamni olib 
tashlash bo'lib, bundan maqsad metallni kerakli shakl va o'lchamga 
keltirishdir. Egovlash ikki xil b o iad i -xomaki egovlash va silliq 
egovlash. Egovning yoqlarida o'tkir tishlar kertilgan yoki qirqilgan 
boiadi. Asosiy keitik egovning o'qiga 65° qiyalatib, yordamchi kertik 
esa
)45° qiyalatib qilinadi. Asosiy kertik tish profilmi hosil qiladi, 
yor/iamchi kertik esa tishni ayrim qismlarga bo'ladi, buning natijasida 
qj/indi maydalanib, uning ajralib chiqishi osonlashadi. Egovlar 10 mm