Iv bob. “Ikkinchi” xufyona iqtisodiyotning umumiy tavsifi

partiya manfaatlariga bo‘ysungan. Buning uchun rasmiy asos 
bo‘lmasa-da, partiya qarorlari 
de fakto
qonun kuchiga ega bo‘lgan. 
Hatto e’lon qilingan 
de yure
umumxalq mulkchilik shakli ham 
de 
fakto
mulkchilik shakli bilan, xususan, byurokratik organlar – 
«idoralar» (vazirliklar va idoralar) mulki bo‘lgan. Byurokratiyaning 
bunday o‘zboshimchaligi oddiy fuqarolarning qonunga nisbatan 
munosabatiga 
aks 
ta’sir o‘tkazgan. Boshqacha aytganda, 
buyruqbozlik iqtisodiyotida iqtisodiy sub’ektlarning xatti-harakati 
qonunga 
tilda 
buysunish
normasi 
sifatida 
tavsiflanadi
50
. 
S.Kordonskiy sovet iqtisodiyotidagi faoliyat darajalari va xufyona 
iqtisodiy faoliyat tarkibining tavsifini ishlab chiqqan (4.1.1-jadval).
 
4.1.1-jadval. 
Sobiq SSSRdagi iqtisodiy makonning tarkibi
51
. 
Faoliyat 
darajalari 
Faoliyat shakllari 
nomenklatura 
(rahbarlik) 
fuqarolik 
(yashab 
qolish) 
xufyona 
(ishlab 
chiqarish) 
kriminal 
(o‘g‘irlik) 
Nomenklatura Birinchi shaxslar amaldorlar 
xufyona 
nomenklatura 
Kriminallashgan 
amaldorlar 
Fuqarolik 
Nomenklaturadagi 
fuqarolar 
Oddiy 
fuqarolar 
Amaldorlar 
bilanaloqasi 
bor kishilar 
Kriminallashgan 
fuqarolar 
50
Qarang: Беркинов Б.Б. Институционал иқтисодиёт: ўқув қўлланма / Б.Б. 
Беркинов; ЎзР олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги, Тош. Давлат иқтисодиёт ун-
ти, Институционал ва иқтисодий тадқиқотлар маркази. – Т.: Yangi nashr, 2011. – 
40-42-бетлар.
51
Кордонский С. Рынки власти. Административные рынки СССР и России. 
М., 2000. С. 106.

---

Xufyonaviy 
Xufyonaviy 
nomenklatura 
Xususiy 
faoliyat 
yurituvchilar 
Sexoviklar 
Kriminallashgan 
xufyona faoliyat 
yurituvchilar 
Kriminal 
faoliyat 
Nomenklaturadagi 
o‘g‘rilar 
Maishiy 
o‘g‘rilar 
Reketirlar 
O‘g‘rilar 
Umuman olganda “ikkinchi oq yoqalilar” xufyona iqtisodiyoti 
avj olgan tizimlardan biri, rejali iqtisodiyotning sovet tipidagi 
iqtisodiyotni yoppasiga hisob va nazorat tizimi to‘g‘risidagi 
tasavvurni hosil qilsada, bu tasavvur amaliyotga to‘liq mos kelmaydi. 
Rejali iqtisodiyotda davlat keng qamrovli rejalashtirish va bir 
markazdan barcha iqtisodiy jarayonlarni qat’iy rejalashtirish va 
limitlashtirishni amalga oshirishga intiladi. Amaldagi ho‘jalik 
mexanizmi ko‘plab norasmiy komponentlarning mavjud bo‘lishini 
taqazo etadi. Unga quyidagilar kiradi: 
1) norasmiy an’analar iqtisodiyoti 
– bu normativ xujjatlarda 
qayd etilmagan, hammaga amaliyotda yaxshi ma’lum bo‘lgan, umum 
qabul qilingan ijtimoiy-iqtisodiy o‘zaro munosabatlar (korxona 
rahbarlarining 
shaxsan 
kelishuvi 
asosida 
fondlashtirilgan 
materiallarni norasmiy tarzda ayirboshlash, «shabashniklarga» va 
xizmat ko‘rsatish sohasi xodimlariga norasmiy qo‘shimcha xaq 
to‘lashni misol sifatida keltirish mumkin); 
2) qo‘shib yozishlar iqtisodiyoti (fiktiv iqtisodiyot) 
quyi 
bo‘linmalarning nazorat qiluvchi tashkilotlarga iqtisodiy axborotlarni 
buzib taqdim etishi (ishlab chiqarilgan mahsulotlarning miqdori va 
sifatini oshirib ko‘rsatish, resurslarni yashirish); 
3) shaxsiy suist’emol iqtisodiyoti (poraxo‘rlik iqtisodiyoti) – 
kamyob resurslarni (ishlab chiqarilgan xomashyolar, ish o‘rinlar, uy-
joy va h.k.) qayta taqsimlashga mas’ul shaxslar korrupsiyasi 
(qarang:4.1.1-rasm). 
1970-1980-yillarda «sotsialistik» mamlakatlardagi “ikkinchi” 
chuqur va keng rivojlandi. Xufyona iqtisodiyot umum miqyosga 
chiqdi. Amalda barcha korxonalar u yoki bu darajada noqonuniy 
faoliyat bilan shug‘ullangan. G‘arb sovetologlari SSSR iqtisodiyoti 
aralash 
iqtisodiyotning 
o‘ziga 
xos 
modifikatsiyasi-total 
rejalashtirilgan iqtisodiy shirmasida xufyona bozor munosabaatlari 

---

yashiringan, degan xulosaga kelganlar. Bu xufyona iqtisodiy 
munosabatlar markazlashtirilgan nazoratga antiteza, islohotlarga 
to‘sqinlik qiluvchi, uni bo‘g‘uvchi klapan, bozor surrogati 
hisoblanadi.