Mövzu 1: “Azərbaycan dilində işgüzar və akademik kommunikasiya” fənninin predmeti, məqsədi və vəzifələri

3 
Rəsmi — işgüzar üslub 
Rəsmi — işgüzar üslub — rəsmi və işgüzar sənədlərin dilidir. Bu üslubda fikir 
müəyyən qəlibə düşmüs (standart) formalarda və olduqca yığcam şəkildə verilir. 
Üslubun əsas səciyyəvi xüsusiyyəti də elə budur. Rəsmi — işgüzar üslub hamı 
üçün eynidir — standartdır. Burada obrazlı ifadələrə, fərdi nitq xüsusiyyətlərinə 
rast gəlinmir. Milli rəsmi — işgüzar üslub başqa funksional üslublara nisbətən gec 
formalaşıbdır. 
Bu üslubun lüğət tərkibi yığcam, sintaksisi məhduddur. Rəsmi — işgüzar üslubda 
bir sıra arxaik sözlər və köhnelmiş sintaktik qəliblər uzuu müddət qorunub 
saxlanılır. 
Rəsmi — işgüzar üslub iki yerə ayrılır: rəsmi sənədlərin dili, işgüzar sənədlərin 
dili. 
Dövlət, hökumət təşkilatlarının tərtib etdiyi və rəsmi qaydada təsdiq olunan 
sənədlər (məsələn, prezident fərmanları, hökumət sərəncamları, nazirlərin əmrləri, 
konstitusiya və s.) rəsmi sənədlər sayılır. 

---

Rəsmi sənədlər mütəxəssislər tərəfindən hazırlanır, yerlərdə müzakirə edilir, sonra 
isə təsdiqlənir. 
Rəsmi sənədlərin əsas xüsusiyyətləri
bunlardır: 
— dilin maksimum mükəmməlliyi; 
— fikrin tam aydınlığı; 
— fıkrin (sözlərin) birmənalılığı; 
— fikrin hüquqi cəhətdən əsaslılığı (əsaslandırılması); 
— dil yığcamlığı. 
Rəsmi sənədin əsas şərti (həcmindən asılı olmayaraq) dil yığcamlığıdır. Rəsmi 
sənədlər millətin dövlətçilik mədəniyyətini əks etdirir. Buna görə də həmin 
sənədlərin mükəmməl tərtibinə xüsusi diqqət yetirilir. 
İşgüzar sənədlər isə ayrı-ayrı vətəndaşlara aid olur. Ərizə, tərcüməyi-hal, akt, 
xasiyyətnamə, elan, reklam və s. işgüzar sənədlərdir. İşgüzar sənədlər hamı üçün 
eyni olan standart formalarda hazırlanır. belə sənədlər xüsusi dövlət əhəmiyyəti 
daşımır. 
Rəsmi — işgüzar üslubun şifahi forması olmur. 
Əmr, fərman, sərəncam, xasiyyətnamə, tərcümeyi-hal, reqlament, CV və s. 
sənədlərin xüsusiyyətləri. 

---

Ərizə 
Hüquqi və mülki işlərin geniş yayılmış kargüzarlıq sənədlərindən biri ərizədir. 
“Ərizə” sözü ərəbcə “ərz” sözündəndir. 

---

 Ərizənin mahiyyəti – Ərizənin hüquqi sənəd kimi mahiyyətcə şərhi aşağıdakı 
kimidir. Şəxsin (bir neçə şəxsin) idarəyə və yaxud vəzifəli şəxsə rəsmi müraciəti. 
Şikayətdən fərqli olaraq, vətəndaşın hüquqlarının və qanuni mənafeyinin 
pozulması ilə əlaqədar olmur və həmin pozulmanın aradan qaldırılması tələbi 
deyildir.
Ərizə ilk növbədə, vətəndaşın hüququnun, yaxud qanuni mənafeyinin həyata 
keçirilməsi (məsələn, işə qəbul haqda ərizə, öz xahişi ilə işdən çıxmaq haqqında 
ərizə, mənzil verilməsi haqqında ərizə) üçün və müəssisələrin işini yaxşılaşdırmaq 
haqqında təkliflər irəli sürmək üçün verilir.
Ərizə yazılı və şifahi verilir. Şifahi ərizə xüsusi jurnalda qeyd edilir və sonradan 
yazılı ərizələrlə (onlar da qeydə alınmalıdır) eyni əsaslarla baxılır. Ərizədə 
qaldırılmış məsələ həmin idarənin səlahiyyətinə aid olmadıqda ərizə müvafiq 
səlahiyyətli orqana göndərilir və bu, ərizəçiyə bildirilir. Ərizənin xarakterindən 
asılı olaraq bəzən müxtəlif hüquqi aktlardan, cinayət məcəlləsinin və mülki 
məcəllənin maddələrindən istifadə etmək lazım gəlir. Adətən belə ərizələri 
vəkillərə yazdırırlar. Ərizənin məzmunu - Ərizə məzmunca iki cür olur: 1) şikayət 
ərizəsi; 2) xahiş ərizəsi. Ərizənin forması – Ərizə vərəqin sol tərəfindən 4 -5 sm 
buraxılmaqla ortadan başlanır. İlk cümlədə müraciət olunan şəxsin vəzifəsi, titulu, 
adının və atasının adının baş hərfləri və soyadı yazılır. Ondan sonra ərizə verən öz 
kimliyini, (vəzifəsini) adını, atasının adını və soyadını bütövlükdə yazır. Bundan 
sonra isə vərəqin ortasında “ƏRİZƏ” sözünü yazır. Abzasdan ərizənin məzmunu 
başlanır. Ərizəçi öz mətləbini bildirdikdən sonra aşağıda imza edir və sonda 
aşağıda ayın tarixini göstərir. 
Ərizənin dil xüsusiyyətləri . Ərizə dövlət dilində yazılır. Ərizə düşünülmüş şəkildə 
yazılmalı, fikir aydın olmalıdır. Ərizəçi öz istəyini anlaşıqlı şəkildə bildirməlidir. 
Müasir ərizələrdə heç bir yaltaqlıq ifadə edən, şikayət etdiyi adamın şəxsiyyətini 
təhqir edən söz və ifadəyə yol vermək olmaz. Habelə, müraciət etdiyi vəzifəli şəxs 
üçün “alicənab, əlahəzrət” və s. kimi sözlər işlətmək də lüzumsuzdur. Ərizələr sadə 
dildə yazılmalı, mürəkkəb cümlələrdən bacardıqca az istifadə edilməlidir. Ərizənin 
mahiyyətində bir konkretlik, yığcamlıq olmalıdır. Hər bir ərizə onu yazanın 
savadının və Azərbaycan dilində yazışmalar aparmaq bacarığının göstəricisidir. 
Ona görə də ərizələrdə orfoqrafik qayda-qanunlara əməl edilməli, fikir yığcam 
şəkildə, az sözlə ifadə olunmalıdır. 
“
Arayış
” sözü türk mənşəlidir. Arama, axtarma mənasındadır. Müasir dövrdə 
hüquqi sənəd olub şəxsiyyət, iş və hadisə haqqında tərtib edilərək aid olduğu 
obyekt barədə nəyi isə təsdiq edir.

---

Arayışın mahiyyəti – Hər hansı bir adamın bir yerdə yaşaması, işləməsi, oxuması, 
müəyyən obyektin, hadisənin yoxlanması haqqında da arayış tərtib edilir (Bu 
səbəbdən də xalq arasında arayışa “yoxlama” da deyilir).
Arayışın məzmunu – Arayışın kimə və nə üçün verildiyi göstərilir. Habelə arayışın 
hansı məqsədlə tərtib edildiyi qeyd edilir. Arayış müəssisə rəhbəri tərəfindən 
imzalanır (Bəzi hallarda müəssisənin kadrlar şöbəsinin müdiri, mühasibat, fakültə 
dekanları və s. arayış verə bilər). Arayışın sonunda sənədin hara təqdim olunması 
göstərilir. Bütün hallarda məsul şəxsin imzası möhürlə təsdiq olunmalıdır. Arayışın 
forması – Çox vaxt arayışlar xüsusi blankda yazılır. “Arayış” sözü vərəqin 
ortasında yazılır. Vərəqin sol tərəfində idarənin ştampı olur. Ştampın aşağı sətrində 
nömrəsi və verildiyi tarix göstərilir. Arayışın məzmunu qurtardıqdan sonra 
müəssisə rəhbərinin imzası, soyadı və titulu göstərilir.
Arayışın dili – Arayışın dili xüsusi üslubda tənzimlənir. Burada söz sırası pozulur. 
Xəbər əvvəldə gəlir. Arayış sırf elmi ədəbi dildə yazılmalı, heç bir bədiiliyə, 
emosionallığa yol verilməməlidir. Arayış hər hansı bir şəxsin kimliyini təsdiq 
etmək məqsədilə digər təşkilat tərəfindən verilir. Bir arayışda bir və ya bir neçə 
şəxs haqqında da məlumat vermək mümkündür, lakin mürəkkəb məzmuna malik 
olan arayış növü də vardır. Belə arayışı təşkilatlar bir-birinə təqdim edir. Çox 
zaman burada müəyyən bir hadisənin gedişi öz əksini tapır. Bəzən cinayət 
xarakterli məsələlər də arayışda əks etdirilir.
Arayışın özünəməxsus forması var. Belə ki, arayışın sol tərəfdən üst küncündə 
idarənin ştampı, ortada “arayış” sözü, aşağıda məzmunu, daha sonra arayışın 
təqdim olunduğu yer göstərilir. Axırda arayışı təsdiq edən idarə rəhbərinin imzası 
və möhürü vurulur. 
«İzahat» sözü ərəbcə «izah» sözündəndir. “İzah” ərəbcə açıq, aydın, ətraflı surətdə 
anlatma, ifadə etmə deməkdir. İzahat isə izahın cəmidir. Hər hansı bir hadisəyə 
açıqlama vermək, aydınlıq gətirmək, ətraflı surətdə anlatma üçün izahat tələb 
olunur. Bəzən yazılı olduqda buna izahatnamə də deyilir. Amma ən çox izahat 
şəklində işlədilir. İzahat yazılı və ya şifahi olur. Müdiriyyətin və ya vəzifəli şəxsin 
tələbindən asılı olaraq izahat müxtəsər və müfəssəl ola bilər. İzahat hüquqi sənəd 
deyil. Amma lazım geldikdə şahidlərin izahatından bir mənbə kimi istifadə edilir. 
İzahatın forması ərizəyə oxşayır. Belə ki, ərizədə olduğu kimi əvvəlcə vərəqin sağ 
tərəfindən (sol tərəfdə 5-6 sm buraxmaqla) izahatın ünvanlandığı şəxsin vəzifəsi, 
adı, soyadı göstərilir. Aşağıda izahat verənin kimliyi, adı, atasının adı və soyadı 
göstərilir. Vərəqin ortasında «İZAHAT» sözü yazılır. 

---

Fərman
, hökümdarın möhürünü daşıyan yazılı əmir. Farsca buyurmaq, əmr etmək 
mənasına gələn 
fərman
( fars. نامرف ) sözündən yaranmışdır. 
Elxanilər, Qızıl Orda və Kırım xanlığında 
yarlıq
sözü,
Qaraqoyunlu ilə Ağqoyunlularda 
sözümüz
,
Böyük Səlcuq, Anadolu Səlcuqlularında 
pərvanə
, 
 Məmlüklərdə 
mevkii
sözü işlədilməkdə idi.