Institutsional iqtisodiyot

Institutsionalizmning metodologik asoslari
 
Hozirgi vaqtda neoinstitutsional yondashuvdan nafaqat iqtisodchilar va 
sotsiologlar, balki yuristlar va siyosatshunoslar ham foydalanishmoqda. Bu 
ko’proq ham jahon xo’jalik tizimini, ham alohida olingan milliy iqtisodiyotni 
tadqiq etishga taalluqli, chunki fundamental tahlilni, xoh u iqtisodiy nazariya, 
siyosatshunoslik, sotsiologiya, huquq bo’lsin, bir fan doirasida olib borib 
bo’lmaydi. 
Hozirgi bosqichda iqtisodiy imperializm3 iqtisodiy fanning deyarli barcha 
oqimlariga xos, biroq neoinstitutsionalizmda u yaqqol namoyon bo’ladi, bu boshqa 
2 Эггертсон Т. Экономическое поведение и институты. –М.: ДЕЛО, 2001. – С. 18-19. 
3 Неоклассик ёндаshувнинг асосида жамиyaт тўғрисидаги фанларнинг бутун тарқоқ саналарини 
умумлаshтириsh (унификациyaлаsh) ётади. 

---

metodologik asoslardan voz kechmagan va neoklassikaning “qat’iy negizi”ni 
o’zgartirmagan holda jamiyat haqidagi boshqa fanlar – psixologiya, sotsiolgiya, 
siyosatshunoslik fanlarining ishlanmalaridan foydalanish imkonini beradi. Bu hol 
tahlil sohasini sezilarli darajada kengaytirib, uni boyitadi va aniqlikka 
yaqinlashtiradi. 
Neoinstitutsionalizm ikkita umumiy asosdan kelib chiqadi, birinchidan, ijtimoiy 
institutlar ahamiyatga ega, ikkinchidan ular neoklassik nazariya vositalari 
yordamida tadqiq etiladi. Ushbu ikki taraflama xususiyat neoinstitutsionalizmni 
“eski” institutsionalizm va neoklassik nazariyadan ajratib turadi. 
Neoinstitutsionalizm neoklassik nazariyadan insonning ko’paytiruvchi xatti-
harakati va metodologik individualizm tamoyillarini meros qilib olgan holda 
o’tgan asrning 50-60 yillarga kelib shakllandi. Neoinstitutsionalizmning ayrim 
variantlarida o’yinlar nazariyasidan foydalaniladi. Ayrim neoinstitutsionalistlar o’z 
tadqiqotlarida evolyutsion nazariya qoidalariga tayanadi. 
Biroq, ularning o’xshashligiga qaramay, neoinstitutsional va neoklassik 
yondashuvlarining metodologik xususiyatlarini belgilab beruvchi bir qator 
farqlarni ajratish mumkin. 
Neoinstitutsional nazariya ijtimoiy jarayonning real faoliyat ko’rsatuvchi 
ishtirokchilari sifatida guruhlar yoki tashkilotlarni emas, balki alohida individlarni 
o’rganadi. SHu tariqa tashkilotlar ichida individlar o’rtasida yuzaga keladigan 
munosabatlar turli tashkiliy tuzilmalarning mavjud bo’lishini izohlash uchun hal 
qiluvchi omil hisoblanib, neoinstitutsional nazariyani o’rganish ob’ekti sanaladi, 
ayni paytda neoklassik nazariyada firma “qora quti” sifatida ko’rib chiqildi. 
Firmaning paydo bo’lishi masalalari ham neoklassiklar nazaridan chetda qoldi, 
ayni paytda neoinstitutsional yo’nalish vakillarining ko’plab ishlari, shu jumladan 
R.Kouz ishlari [30]ning maqsadi “firmaning mavjud bo’lishini izohlash va uning 
faoliyati ko’lamlarini belgilab beruvchi sabablarni qidirib topishdan iborat bo’ldi”. 
Ta’kidlash lozimki, metodologik individualizm bir qator jarayonlarni tadqiq 
etish uchun ancha jiddiy cheklovlarni belgilaydi. Masalan, davlatni yagona, 
uyg’unlashgan tarzda foliyat ko’rsatuvchi, bo’linmas organizm sifatida aniq 
tasavvur qilishga to’liq tayangan tadqiqotni amalga oshirish muammoga aylandi; 
davlatning maqsadli funktsiyasini ko’paytirishga, individlar funktsiyalarining 
qismi (agregati) hisoblanmaydigan o’ziga xos “ijtimoiy ne’mat funktsiyasi”ga 
asoslangan yondashuvlardan foydalanish ham qiyindek tuyuladi. Ikkinchi 
tomondan, bunday asos tadqiqot natijasida olinadigan xulosalarning amaliyot 
nuqtai nazaridan ahamiyatini yanada oshiradi, chunki ular real ma’lumotlarga 
asoslanadi.