1 O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi

Foydalanilgan adabiyotlar: 
1. Mamatov X.T. Temur tuzuklarida davlat va huquq masalalari: Toshkent, 
2002. 
2. Muminov A. “Amir Temurning O‘rta Osiyo tarixida tutgan o‘rni va roli” T., 
“Fan”, 1993. 
3. Ahmedov B. “Amir Temur: rivoyat va haqiqat”. T.: “Qomuslar bosh 
tahririyati”, 1996. 
4. Azamat Ziyo. “O‘zbek davlatchiligi tarixi”, T.: “Sharq”, 2000. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

-118- 
3-SHO‘BA. TEMUR VA TEMURIYLAR DAVRI MADANIYATI 
 
Raxmonov Kamol Jamolovich 
BuxDU Jahon tarixi kafedrasi 
dotsenti, tarix fanlari nomzodi 
AMIR TEMUR – ILM VA FAN HOMIYSI 
Annotatsiya:
Ushbu maqolada Amir Temur va uning boshqaruvi davridagi 
ijtimoiy-madaniy hayot hamda ma’naviy taraqqiyot omillari o‘rganilgan. Temuriylar 
davri ilmiy va badiiy muhitining o‘ziga xos tomonlari tahlil qilingan. 
Kalit so‘zlar:
Ismoil Somoniy, Amir Temur, Ibn Arabshoh, Shom (Suriya), 
ilm-fan, madaniyat. 
 
Jahon sivilizatsiyasining beshiklaridan biri hisoblangan Markaziy Osiyo 
tarixida ilm-fan va madaniyatni davlat boshqaruvida ma’naviy ozuqa deb hisoblagan 
hukmdorlar juda ko‘p o‘tgan. Mintaqadagi IX-XII asrlar yuksalishining dastlabki 
vakili poytaxti Buxoro bo‘lgan davlat asoschisi Ismoil Somoniy (849-892-907 yy) 
ilm fan ahllariga alohida hurmat ko‘rsatish an’anasini boshlab bergandi. Buyuk 
hukmdor avvalo olimlarning podshoh oldida yer o‘pib tazim qilish odatini man 
etdi.Ular orasidan diniy va dunyoviy ilmlarda yuksaklikka erishganlarini qadrlab 
“ustod” maqomini berdi. Ismoil Somoniy davridan boshlab olimu-fuzalolar davlat 
ishlarini boshqarishda maslahatchi sifatida qatnasha boshladilar va “shayxul islom” 
martabasiga erishdilar. Keyinchalik esa Islom dunyosida olimlarni “donishmand” deb 
atash tamoyilga kirdi. 
XIV-XV asrlar Turon zaminida yuz bergan yuksalish esa Sohibqiron Amir 
Temur (1336; 1370-1405)ning muborak nomi bilan bog‘liq. Amir Temur 
Movarounnahrni mo‘g‘ul bosqinchilari zulmidan ozod qildi, hozirda mavjud bo‘lgan 
27 mamlakat sarhadlarini o‘zida birlashtirgan ulkan saltanatga asos soldi. Buyuk 
saltanatni poytaxti Samarqandni, ruhiy va ma’naviy tayanchi bo‘lgan “ikkinchi 

---

-119- 
poytaxt” Buxoroni ilm-fan markaziga aylantirishdek xayrli ishida kuch-quvvatini 
ayamadi. Amir Temurning tanbehlarida: “
Aqli raso va hushyor kishilardan kengashu 
tadbir so‘rab, fikrini bil
”, “
Kimki oqilona gapni erlarga xos shiddat bilan so‘zlasa 
ham unga quloq sol
”, “
Birovdan yomonlik axtarma aytsalar ishonma
” kabi hozirgi 
kunda ham o‘z ahamiyatini yo‘qotmagan qoidalar mavjudligi, bobokalonimizning 
o‘ta ulug‘vorligidan dalalat berib turibdi. Amir Temur o‘z avlodlari Muhammad 
Tarag‘ay (Ulug‘bek) va Zahiriddin Muhammad Boburlardek ilm-fan bilan shaxsan 
shug‘ullangan bo‘lmasa-da ilm ahliga o‘zgacha hurmat-ehtirom bilan qaragan. 
Ma’naviy va moddiy madaniyatining rivojlanishi quvvai hofizasi kuchli bo‘lgan 
shaxslar tufayli ekanliligini hukmdor chuqur idrok etgan. Shuning uchun “Temur 
tuzuklari”da farzand va nabiralariga o‘gitlar qilib: “Baxtli farzandlarim va qudratli 
nabiralarimga ma’lum bo‘lsin kim men sayyidlar, ulamo, mashoyix, oqilu-donolar, 
muhaddislar, tarixshunoslarni sara va etiborli odamlar hisoblab, izzatu hurmatlarini 
o‘rniga qo‘ydim”, – deb fikr bildiradi. Amir Temur davri tarixchisi Ibn Arabshoh 
o‘zining “Ajoyib ul-maqdur fi tarixi Temur (“Temur tarixida taqdir ajoyibotlari”) 
nomli kitobida xabar berishicha uning davrida saroyda ilohiyot olimlari, fiqhlar, 
riyoziyot (matematika), falakiyot (astronomiya), tibbiyot (meditsina), falsafa, tarix, 
musiqashunoslik, ilmu aruz fanlarining yetuk nomoyondalarini to‘plangan.
Amir Temur diniy va dunyoviy ilm ahllarining mashvarat hamda muloqotlarini 
uyushtirgan. Olimu-fuzalolarni suhbatga chorlagan. Hukmdor ular oldiga taxtdan 
tushib kelardi, ko‘p masalalarda o‘zidan boshqacha fikrlaydigan mashoyixlarga 
sovg‘a-salomlar ulashgan. Uning faoliyati asosan saltanatni boshqarishi, harbiy 
safarlar bilan bog‘liq bo‘lsa-da, vaqti vaqti bilan donishmandlar suhbati orqali turli 
ilmlardagi yangiliklardan xabardor bo‘lardi.
Ibn Arabshoh Amir Temur xislatlari haqida yozar ekan: “
U tabiatan 
masxaraboz va shoirlarni yoqtirmas, aksincha olimlarni o‘ziga yaqin tutardi
”, – deb 
fikr bildiradi. Uning saroyida ilohiyot olimlari Jaloliddin Ahmad al-Xorazmiy, 
Mavlono Ahmad, fiqh olimlari Abdulmalik, Isomiddin va Shayx Shamsuddin 
Muhammad Jazoiriy, musiqashunoslar ota-bola Abdulqodir Marog‘iy va Sadriddin 

---

-120- 
Marog‘iy, musiqashunos Ardasher Changiy, shuningdek, faylasuflar Sa’duddin 
Taftazoniy va Mirsaid Sharif Jurjoniy, rassomlar Pir Ahmad Bog‘i Shamoliy, 
Abdulxay Bag‘dodiy, tarixchilar Sharafuddin Aliyazdiy, Nizomuddin Shomiy, Ibn 
Arabshox, Hofizu Abro‘ (xullas, bu ro‘yxatni davom ettirish mumkin) kabi mashhur 
yuzlab olimlar faoliyat yuritgan. Ilm fan egalarining barchasiga hukmdor o‘z 
darajalariga qarab mavqe va martabalar berib qo‘ygan, ularga yetarlicha maosh 
belgilangan. Sohibqiron Amir Temur qaysi o‘lkaga qadami tegmasin, u yerlardan 
dunyoviy ilm egalarini o‘zi bilan saltanat poytaxti Samarqandga olib kelgan. 12 
yashar bolaligida Shom (Suriya)dan Samarqandga keltirilgan Ibn Arabshoh ham 
Amir Temurga nisbatan bir oz adovati bo‘lsa-da u haqida xolisona fikr yuritib ijobiy 
fikrlar yazgan. Ulug‘ bobokalonimizning maqsadi bunyodkorlik ezgulik va adolatga 
yo‘g‘rilganligi tufayli tarixchi haqiqatdan ko‘z yuma olmagan. Buyuk Temurning 
hayotidagi shiori: “Adovat emas, adolat kerak”, – degan tamoyilga tayanganligi bu 
borada etiborga loyiqdir. “
Temur olimlarga mehribon bo‘lib sayyid shariflarni o‘ziga 
yaqin tutardi. Ulamo va fozillarga to‘la izzat ko‘rsatib, ularni har qanday kimsadan 
tamom muqaddam ko‘rardi. Ularning har birini o‘z martabasiga qo‘yib izzat-ikromi 
va hurrmatini unga ochiq izhor qilardi. Ularga nisbatan o‘z muruvvati bisotini yozar 
ediki, bu muruvvati uning haybati bilan aralash edi. Ular bilan mazmunli bahs ham 
yuritar ediki, bahsida insofu himmat bo‘lar edi. Uning lutfi qahri ichiga qorilgan 
bo‘lib, qo‘rsligi ezguligi orasiga qo‘shilgan edi
”, – deb yozib qoldirgan Ibn 
Arabshoh. Qur’oni Karimni yod bilgan, ushbu muqaddas kiitobdagi 754 bor “ilm” 
so‘zining takrorlanishini vujudiga singdirib, qalb zikriga aylantirgan, yoxud hadisi – 
sharifdagi “olimlar – payg‘ambarlarning izdoshlaridir”, – degan aqidaga amal qilgan 
hukmdor bundan boshqacha bo‘lishi mumkin emasdi. Sohibqiron Amir Temur turkiy, 
fors, arab tillarini yaxshi bilganligi, ilm-fan va ma’naviyat darg‘alarining suhbatidan 
bahramand bo‘lishi tufayli o‘sha davr tarixchilarining yozishicha uning majlislarida 
mashvaratlarida uyatsiz gaplar, qon to‘kish, asir olish, g‘orat qilish va ayollar 
xususida haqoratli so‘zlar hech qachon aytilmagan.

---

-121- 
Ilm-fan hamda madaniyat homiysi, ma’naviyat timsoli, xalqimizning faxri va 
g‘ururi bo‘lgan Sohibqiron Amir Temurning ruhi barchamizni qo‘llashini 
yaratgandan so‘rab qolamiz.