3-§. Banklar faoliyatiga ta’sir qiluvchi omillar
Iqtisodiyotida yuz berayotgan tangliklar, nomunosibiklar bir uchi bank tizimi
holati va tijorat banklarning foaliyatiga borib takaladi. Ayniqsa, o’tish davrini
boshdan kechirayotgan davlatlarda yuz bergan va yuz berayotgan inqirozlarning bosh
omillari bo’lib, banklarning sinishi va bankrotligi sanaladi. Rossiyada 1995 yil va
1998 yilda sodir bo’lgan krizislarning tahlili shuni ko’rsatadiki, aholining banklarga
inshonchini yo’qolishi, siyosiy omillar va moliyaviy piramidalarning tushkunligi
holatlari banklarning to’lovga qobiliyatini yo’qqa chiqaradi. Shunday ekan, tijorat
banklarning likvidligi va to’lovga qobiliyatini tahlil etish davomida bunga ta’sir
etuvchi omillarni aniqlash lozim. Chunki likvidlik va to’lovga qobiliyatlilik
murakkab iqtisodiy kategoriyalar sanaladi, bir qarashda, yuzaki baholaganda tahlil
samarasi past bo’lish mumkin.
Banklar faoliyatiga ta’sir qiluvchi omillar turlicha tasniflanadi. Odatda, esa
ularni ichki va tashqi omillarga ajratilib o’rganiladi. Tijorat banklarning likviddiligi
va to’lovga qobiliyatliligini belgilaydigan ichki omillar qatoriga quyidagilar kiradi.
-
bankning mustahkam kapital bazasi
-
aktivlar sifati
-
depozitlar sifati
-
tashqi manbalarga qarashlik darajasi
-
aktivlar va passivlarning muddatlari bo’yicha munosibligi
-
malakali menejment
-
bankning imidji
Bankning mustahkam kapital bazasi o’z kapitalining mutlaq qiymatini ifoda
etib, aktivlar bo’yicha risklarning himoya manbasi hamda omonatchilar va
depozitchilar mablag’larini kafolati hamdir. Bankning o’z kapitali ustav fondi va
boshqa maqsadli fondlardan iborat bo’lib, moliyaviy bar qarorlik uchun ham asosdir.
Shunday qilib, bankning o’z kapitali qancha katta bo’lsa,
284
likvidliligi ham shuncha yuqori bo’ladi. Shuningdek, to’lovga layoqatlilik ham o’z
kapitali hisoblanadi.
Aktivlar sifati asosan to’rt xil mezon asosida aniqlanadi: likvidlilik, risk
darajasi, daromadlilik va diversifikatsiya bo’yicha. Aktivlarning likvidligi shu
aktivlarning pul shakliga o’tish layoqatidir. Likvidlik xizmatidan aktivlar bir necha
guruxlarga ajraladi. Birinchi guruhga yuqori likvidli aktivlar - kassa va vakillik
hisobvaragidagi mablag’lar hamda davlatning qimmatli qogozlarni kiritish mumkin.
Ikkinchi guruxga qisqa muddatli ssudalar, banklararo kreditlar, faktoring
operatsiyalari va aktsionerlik jamiyatlarning tijoriy qimmatli qog’ozlari tashkil etadi.
Ular shakliga o’tishning muddatli xarakteriga ega. Uzoq muddatli investitsiyalar,
qo’yilmalar va lizing operatsiyalari uchinchi guruhx likvid aktivlarni tashkil etadi.
Nixoyat, to’rtinchi guruh likvid aktivlar muddati uzaytirilgan ssudalar, bino va
inshootlardan iborat. Risk darajasi bo’yicha ham aktivlar to’rt guruhga ajratiladi va
mos holda 0,20, 50, 100% lik risk darajasiga ega aktivlardan iborat.
Shuni ta’kidlash lozimki, risk darajasi qanchalik yu qori bo’lsa, likvidlik
shunchalik past bo’ladi. Aktivlarning daromadliligi aktivlarning ishchanligi va
samaradorligini namoyon etadi. Daromadlik bo’yicha aktivlar daromad keltiruvchi va
daromad keltirmaydigan aktivlarga bo’linadi. Daromadlar qanchalik ko’p bo’lsa,
bankda kapital bazani mustahkamlash imkoniyati paydo bo’ladi. Lekin ko’r-ko’rona
daromadlilikka intilishi aktivlarning yo’qotilishiga va likvidlilikning pasayishga olib
keladi. Aktivlar sifatini ko’rsatadigan mezonlardan yana biri ularning
diversifikatsiyasidir.
Aktivlarning diversifikatsiyasi ko’rsatkichlari bo’lib bank aktivlarning asosiy
yo’nalishlari bo’yicha tarkibi, kredit qo’yilmalarining ob’ektlari va sub’ektlari
tarkibi, qimmatli qog’ozlar portfeli tartibi, valyutalar strukturasi (val y u ta
operatsiyalari
bo’yicha),
hamkor
banklar
tartibi
hisoblanadi.
Aktivlar
diversifikatsiyasi qanchalik yuqori bo’lsa, likvidlilik shuncha yuqori bo’ladi. Bank
aktivlarning sifati likvidlilik va to’lovga qobiliyatlilikni belgilashda katta o’rin tutadi.
Aktivlar t a r k i b i s h u n d a y o p t i m a l tanlanishi kerakki, bir vaqtning
285
o’zida ham likvidlilik, ham to’lovga qobiliyatlilik va bank uchun keraklisi foydalilik
ta’minlanishi lozim.
Likvidlilikka ta’sir etuvchi muhim omillar sirasiga bankning depozit
bazasining sifati ham kiritiladi. Depozit bazasini hisob va joriy schyotlarda, muddatli
depozit va omonat jamg’armalari ko’rinishda yig’ilgan yuridik va jismoniy
shaxslarning mablag’lari tashkil qiladi. Depozitlar (talab qilib olguncha, muddatli va
jamg’arma) sifati kriteriysi bo’lib, ularning barqarorligi hisoblanadi. Depozitlarning
bir qaror qismi qancha yuqori bo’lsa, likvidlilik shuncha yuqori ta’minlangan bo’ladi,
ularning ulushining ortishi bankning likvid aktivlarga extiyojini kamaytiradi.
Tadqiqotlar shuni ko’rsatadiki, talab qilib olguncha bo’lgan depozitlar ularning foiz
stavkasiga bog’liq emasligi nuqtai nazaridan barqarorligi bilan ajralib tursa muddatli
va jamg’arma depozitlarning qoldiqlari qat’iy muddatga ega ekanligi bilan
barqarordir. Lekin ularning foiz stavkasiga boglanganligi foizlar o’zgarishi bilan
bunday depozitlar migratsiyasini vujudga keltirishi mumkin.
Banklarning likvidliligi va to’lovga qobiliyatligi tashqi manbalarga qaramlik
darajasiga, ya’ni banklalaro kreditlarning ulushiga ham bog’liq. Ma’lum bir
chegaradagi banklararo kredit likvidlilikka hech qanday xavf turdirmaydi, aksincha, u
likvid mablag’larga bo’lgan qisqa muddatli ehtiyojni bartaraf ham etadi. Agar
banklararo kredit jalb qilingan resurslar tarkibida salmoqli o’rinni egallasa,
banklararo kredit bozorida noqulay kon’yunktura vujudga kelganda bank tanazzulga
yuz tutish mumkin. Tashqi manbalarga karatligi yuqori bo’lgan rivojlanish
istiqboliga ega bo’lmaydi va resurs bazasining nobarqarorligi evaziga katta risk
ostida bo’ladi.
Aktiv va passivlarning muddatlari summalari o’rtasidagi nomutanosiblik
likvidlilikka jiddiy ta’sir o’tkazadi. Bankning mijoz oldidagi majburiyatlarini bajarish
uchun mijozdan olingan mablag’larni qaytarish muddati shu mablag’lar hisobiga
qo’yilgan kredit (investitsiyalar)ni qaytish muddati bilan mos bo’lmog’i lozim.
To’g’ri, majburiyat boshqa manba hisobiga
286
qoplanishi mumkin, lekin amalda aktiv va passivlarning asosiy qismi muddat va
summada munosib bo’lish bank barqarorligining garovi hisoblanadi.
Menejment, ya’ni bank faoliyatini boshqarish likvidlilikka jiddiy ta’sir
o’tkazuvchi omillardandir. Bankning boshqarish sifati oqilona bank siyosati, bank
tashkiliy strukturasi, aktiv va passivlarni samarali bosh qarish mexanizmda namoyon
bo’ladi. Yuqori darajasidagi menejment malakali kadrlarni talab etadi, shuningdek,
zaruriy axborot bazasi tezkor choralarni amalga oshirishda qo’l keladi. Kerakli
likvidlilik darajasi menejment bilan birga bankning imidjiga ham bog’liq. Ijobiy
bankka resurslar jalb qilishda va likvid mablag’lar kamomadini to’ldirishda baho
raqobatchi banklarga nisbatan ustunlik yaratadi. Yaxshi reputatsiyasiga ega bo’lgan
bank barqaror depozit bazasini hosil qila oladi, chunki u moliyaviy barqaror mijozlar
bilan aloqa qilishda katta imkoniyatiga ega bo’ladi. Ijobiy imidjga ega bo’lish o’ta
murakkab jarayon, u yillar davomida natijalar evaziga shakllanadi va rivojlanish
strategiyasini to’g’ri tanlash, mijozlarga xizmat ko’rsatish darajasini oshirish,
marketing tadqiqotlarini chuqurlashtirish, ishonchli va ommabop reklama, faoliyat
natijalarini jamoatchilik uchun ochiqligi kabilarga asoslanadi.
Yuqorida ko’rilgan omillar bankning xususiyatlariga bog’liq ravishda turlicha
ahamiyatga ega bo’lish mumkin. Ba’zi hollarda likvidlilik muammosini resurs bazasi
sifati va tirkibi tug’dirsa, ba’zida aktivlar sifati bunga sabab bo’ladi. Asosan esa
likvidlilik va to’lovga qobiliyatlilik muammolar kompleks omillar uyg’unligida
paydo bo’ladi. Likvidlilik muammosini ko’p omilli kategoriya ekanligini tan olgan
holda, har bir bank o’zining og’riqli nuktalarini belgilab olish kerak, ya’ni bank
likvidligini belgilaydigan omillar to’g’ri talqin etilgandagina bu muammo oqilona hal
etiladi.
Ko’rib o’tganimizdek, bankning likvidlilik va to’lovga qobiliyatlilik holati
bank faoliyatidan tashqarida bo’lgan bir qator tashqi omillarga ham bog’liq. Bo’lar
qatoriga quyidagilar kiritiladi:
-mamlakatdagi umumii siyosii va iqtisodiy vaziyat;
287
-
qimmatli qog’ozlar va banklararo kredit bozorlarning rivojlanish darajasi;
-
qayta moliyalashtirish tizimi;
- Markaziy bankning nazorat funktsiyasini samaradorligi.
Mamlakatdagi umumiy siyosiy va iqtisodiy vaziyat bank operatsiyalari
rivojiga turtki beradi, bank faoliyati iqtisodiy asoslarini mustahkamligini ta’minlaydi,
mamlakatdagi va xorijiy investorlarni banklarga ishonchini mustahkamlaydi.
Ko’rsatib o’tilgan shartlarsiz banklar puxta depozit bazasini hosil qila olmaydi,
operatsiyalarning rentabelligini ta’minlash, aktivlar sifatini oshirish, bosh qaruv
tizimini takomillashtirish kabilarni uddalash qiyin kechadi. Tijorat banklari bank
tizimining bir qismi sifatida mamlakatdagi siyosiy va iqtisodiy o’zgarishlarni o’zida
aks ettiradi, o’z navbatida, tijorat banklarning holati mamlakatdagi umumiy ahvolni
belgilaydi.
Qimmatli qog’ozlar bozorining rivojlanganligi likvid mablag’lar foydalaligini
yo’qotmagan holda aktivlarni pul shakliga aylantirishni eng tez va optimal variantini
qo’llash imkoniyatini beradi. Bunday holat fond bozori rivojlangan davlatlar uchun
ayniqsa xarakterlidir. Chunki aktivlarni qimmatli qog’ozlarga joylashtirish vositasida
bank bir vaqtning o’zida ham likvidlilikni ta’minlaydi, ham kerakli daromadga ega
bo’ladi. Banklararo kredit bozorning rivojlanganligi banklar o’rtasida vaqtincha
bo’sh resurslarni tezda qayta taqsimlash imkonini beradi. Banklararo bozordan
likvidlilikni ta’minlash uchun turli muddatlarga mablag’larni jalb qilish mumkin, shu
jumladan, bir kunga ham. Bu bozordan mablag’larni olish operativligi umumiy
moliyaviy kon’yunktura, banklararo bozorning tashkiliy shakli va albatta, bankning
obro’siga bog’liq.
Yuqoridagi omil bilan birga qayta moliyalashtirish tizimining likvidlilikka
ta’siri o’zaro chambarchas bog’liq. Qayta moliyalashtirish tizimi Markaziy bankning
tijorat banklarini kreditlash jarayonidir. Likvid mablag’larga ehtiyoj tug’ilganda
tijorat banklari Markaziy bankdan qayta moliyalashtirish stavkasida kredit olishi
mumkin bo’ladi. Bu omilning bevosita
288
ta’siri shundlan iboratki, qayta moliyalash stavkasi ortganda likvidlikni ta’minlash
uchun kreditlar omili qimmatlashib qoladi yoki aksincha.
Markaziy bankning nazorat funktsiyalari samaradorligini aktsiyadorlik tijorat
banklari bilan likvidlilikni ta’minlashga doir munosabatlarda o’z aksini topadi.
Markaziy bank belgilangan tartibda iqtisodiy normativlarni, shu jumladan, likvidlilik
me’yorlarini ham o’rnatadi. Iqtisodiy o’zgarishlar ta’sirida Markaziy bank ham
me’yorlarni o’zgartirib boradi. Masalan, o’tish davrini boshdan kechirayotgan
O’zbekistan sharoitida Markaziy bank iqtisodiy normativlarni kat’iy va nisbatan
«qattiqqo’llik» bilan o’rnatgan, buni mavjud shart - sharoit ham talab etadi. Shunday
holatda tijorat banklari likvidlilikka og’ishmay amal qiladi va likvidlilikning zarariga
daromadlilikni su’iste’mol qila olmaydilar.
Ko’rib o’tilgan omillardan biri alohida likvidlilikka, yana biri to’lovga
qobiliyatlilikka alohida ta’sir o’tkazmaydi. Balki, sanab o’tilgan omillar bir vaqtning
o’zida ham likvidlilik, ham to’lovga qobiliyatlilikni belgilaydi. Chunki, likvidlilik va
to’lovga qobiliyatlilik o’rtasida sof chegara mavjud emas, ya’ni ular o’ta yaqin
tushunchalar hisoblanadi.
289
Banklar faoliyatiga ta’sir qiluvchi omillar
8-sxema
Mustaqkam kapital bazasi
Depozitlar sifati
Aktivlar sifati
Tashqi manbalarga qaramlik darajasi
Aktiv va passivlarni mutanosibligi
Malakali menejment
Bankning imidji
Dostları ilə paylaş: |