1-Mavzu: Sotsiologiya fanining nazariy asoslari

2-MAVZU: Sotsiologiya faninig strukturasi.
(2-sоаt) 
REJA. 
1.Antik dunyo sotsiologlari inson mavqeyi to’g’risida. Antik dunyoda jamiyat va shaxs omillari. 
2.Platon va Arestotelning dunyo falsafiy fikr taraqqiyotida tutgan o’rni. 
3.Sharq mutafakkirlarining ijtimoiy jarayonlar va ijtimoiy jamoalarga bergan bahosi. 
4.Sharq va G’arb mutafakkirlarining inson erki va tafakkur tarsi to’g’risidagi qarashlari. 
"Sotsiologiya" atamasi O.Kont Tomonidan ilmga nisbatan yaqinda kiritilgan bo’lishiga qaramay 
sotsiologik mazmunga ega bo’lgan qarashlar va kuzatishlar insoniyatning eng qadimgi davrlari borib taqaladi. 
Antik dunyo sotsiologiyasi, jahon sotsiologiyasi maktabining nazariy-ma’naviy poydevori va unga doimiy 
ilhom bag’ishlovchi bebaho obida hisoblanadi. 
Antik dunyo sotsiologiyasining ilk namunalari kichik Osiyoning G’arbiy sohillari Ioniya o’lkasi 
shaxarlarida yashovchi greklar tomonidan dunyoga keltirildi. Antik dunyo sotsiologiyasining yuzaga kelishi hamda 
taraqqiyot tendensiyalari hususiyatlaridan kelib chiqqan holda uni shartli ravishda quyidagicha guruhlash mumkin. 
Eng qadimgi sotsiologiya maktabi. Bu guruhga eramizdan oldingi XII asrda yashab ijod etgan Gomårdan 
boshlab eramizdan oldingi VI asrgacha ijod qilgan Millet (Kichik Osiyodagi eng yirik shahar) maktabi vakillari 
(Fales, Anaksimandr,Anaksimen) hamda Gresiyaning turli shaharlarda yashab faoliyat yuritgan Ksånofan 
Pifaforning sotsiologik qarashlarini kiritish mumkin. 
Eng qadimgi grek sotsiologiyasi mustaqil ijtimoiy nazariy tadqiqot predmati sifatida emas, balki aniq 
tabiy fanlarga (matematika tabiatshunoslik) bergan ilk tadqiqot natijalari bilan, ijtimoiy fanlar (Mifologiya, sa’nat) 
borasida erishilgan tafakkur mahsullarining uyg’unlashuvi oqibatida yuzaga kelgan. 
Milet filosoflarining to’ng’ich vakili FALES ning fikricha, jamiyat va tabiyatning asosini suv va suyuqlik 
tufayli ro’y beradi.Suv tufayli tarkib topgan hamma narsada jon mavjuddir. 
Falesning "Hamma narsada jon bor" g`oyasi va jamiyatga insoniy yondashuvining ilk kurtaklari shakllanishiga turtki 
bo
’
ldi. 
Milet maktabining yana bit vakili Anaksimen esa olamning asosini tashkil etuvchi modda sifatida havoni ko
’
rsatadi. 
Havoning tabiatda yig
’
ilishi va siqilishi natijasida suv, tuproq, tosh va olovdan iborat zaruriy qismlar yuzaga keladi. Havo 
insonning amal qilish makoni hisoblanadi va havosiz qolgan paytda har qanday jism tarkibiy va mazmuniy o
’
zgarishga yuz 
tutadi. 
Qadimgi grek sotsiologlari orasida 
(Solyus shahrida tug
’
ilib faoliyat yuritgan) Pifagor alohida o
’
rin tutadi. Pifagor 
davrida turli arhoik diniy qarashlar o
’
rniga nisbatan umumiyroq mohiyat kasb etuvchi hudolarga sig
’
inish tamomila kira boshladi. 
Pifagor nuqtai-nazariga ko
’
ra, olam abadiy bo
’
lib, insondagi ruh ma
’
lum muddatdan so
’
ng boshqa narsalarga ko
’
chadi. 
Pifagorning tabiat va jamiyatdagi "jon"ning ko
’
chib yurishi g
’
oyasi hamda atrof-muhitdagi jamiki narsalarning birligi va 
qarindoshligi dunyoni o
’
zaro murosa muvozanat tasdiqlashga da
’
vat etuvchi sotsiologik qarashlar sifatida insoniyat tarixida 
muayan rol o
’
ynaydi. 
Grek demokratiyasi sotsiologiyasi namoyondalari Geraklit Parmenid, Senon Empedokl,Anansagor,Pifagor,Goriy va 
boshqalar xisoblanadi. 
Geraklit fikricna tabiatda hamma narsa birlamchi narsaga albatta qaytadi. Bu birlamchi asos esa olovdir. Zåro olov 
tabiatdagi eng faol o
’
zgauvchan xodisadir. Parmånid va Zånon tomonidan Gåraklitning bu fikrlari tankid ostiga olindi. Ular dunyo 
o
’
zgaruvchan emas, aksincha o
’
zgarmasdir dågan g
’
oyani asoslashga o
’
rindilar. 
Gråk madaniyatining yirik nomoyondasi EMPÅDOKL ilm va ma
’
rifatning ijtimoiy foydalilik funksiyasini asoslab bårdi. U 
ilm olish bu båfoyda moxiyatlar xususida baxs yuritish emas, balki uni inson ongiga xizmat kildirishdan iborat, dåb bildi.Uning 
fikricha, insonlarni birlashtiruvchi- Muxabbat (måxr, xurmat), ayni paytda ajratib yuboruvchi kuch-nafrat, xasad, joxillikdir. 
ANAKSAGOR fikricha, insonning ilm ma
’
rifatga intilishidan ko
’
zlangan bosh maqsadi- atrof muxitni, koinot moxiyatini 
аnglashdan iboratdir.U "ilm ilm uchun" dågan alohida asosda ish tutadi. 
2.Antik dunyo "oltin davri" da ijod qilgan mutafakkirlar qatoriga Sоkrat, Låvkipp, Dåmokrit, Ploton, Aristotål
’
va 
boshqalarni kiritish mumkin. 
SОKRAT ning sotsiologik qarashlarida tabiat va jamiyat jarayonlarida shunchalik ishtirok etishi emas, balki unda 
qanday qilib yaxshi yashash, kamolatga erishish uchun sa
’
nat sirini bilishi zarurligi g
’
oyasi åtakchidir. 
S 
krat fikricha inson faoliyati uning yaxshilik, savob, oriyat, insof xakidagi tushunchalari mazmunidan iborat 
bo
’
lib, bu tushunchalarni shaxsninг qanday tushunishi katta ahamiyatga ega. SHunday ekan, inson faoliyatini yaxshilash uchun 
uning få
’
l- atvorini va tarbiya to
’
g
’
risidagi qarashlari, tushunchalarni tartibga solish zarurdir. 
Sоkratning buyuk shogirdi PLATON ijtimoiy taraqqiyot va inson mavqåi xususida båbaxo fikrlar bayon etgan. Platon 
"FILÅB" nomli asarida insonning ezgulikdan iborat faoliyati quyidagi talablarni bajarish asnosida ruy bårishi aytildadi: 
1.Iloxiy g
’
oya moxiyatini anqlash; 
2.Tafakkur va bilimlarga ega bo
’
lish; 
3.Tafakkur va bilimlarga ega bo
’
lish; 
4.Ilm va san
’
atning biror to
’
rini egallash; 
5.Toza, xalol xissiy vositalaridan (musiqa, tovush, tasviriy san
’
atdаn
зavq ola bilish. 

---

Platon ezgulikning anglash-xudoni anglash, ezgulik tabiatiga ega bo
’
lishi esa xudo moxiyatiga tågishli bo
’
lish, uning 
o
’
zviy bir kismiga aylanish, dåb o
’
rgatadi. Platon insonning ijtimoiy o
’
rnini bålgilashda xar bir kishi dastavval o
’
z davlatining 
fuqarosi bo
’
lishi lozim, dåb ta
’
kidlaydi. Platon murakkab ijtimoiy siyosiy muxitda yashaganligi sababli idåal davlat to
’
zumi 
quyidagi fazilatlarga ega bo
’
lishi lozim. 
Donishmandlik; 2.Jasorat; 3.Xar ishda oqilona må
’
yorni saqlay bilish; 4.Adolat. 
Davlat to
’
zumini uch xil starata(ijtimoiy tabaka) xukumdorlar va ishlab chiqarishda band bo
’
lgan måxnatkashlar, 
donishmand boshqaruvchi gurux raxbarligida garmonik to
’
zumni tashkil etadilar. 
Platon Akadåmiyasining åtuk tolibi, jahon ijtimoiy tafakkur olamiga xissa qo
’
shgan mutafakkir ARASTU xisoblanadi. 
Arastu o
’
z davridagi mavjud startifikasion (ijtimoiy tabaqalashuv) tartiblari qo
’
llab-quvvatlaydi. U komil inson, komil 
fuqaro, adolatli davlat xususidagi qarashlarini ilmiy asoslashga intildi. 
Davlat boshqaruvida ishtirok etishga ishtiyoqmand va amaldorlik da
’
vosida bo
’
lganlar quyidagi sifatlarga ega 
bo
’
lishlari lozim dåydi Arastu: Mavjud davlat tuzumini chin dildan såvishi, katta kuch va enårgiyaga ega bo
’
lishi, odamlarga 
xayrihoh va adolatli bo
’
lishi, aсosiy faoliyat måzoni dåb odamlar manfaatini davlat manfaatlari bilan uygun xolda xal etish mala-
kasiga ega bo
’
lishi lozim". 
Xar qanday mamlakatdagi ijtimoiy tartibsizliklar, inkirozlar va davlat to
’
ntarishlari ijtimoiy tånglikning bo
’
zilishidan kålib 
chiqadi. 
Arastu fikricha, xar bir shaxs nafaqat mavjud davlat tuzulishiga, balki o
’
z ijtimoiy tabaqasiga ham sodiq qolishi hamda 
o
’
z kasbi-kori, xizmat soxasi doirasida kamolotga intilishi lozim. 
Arastu davlat to
’
zilishini 6 xil ko
’
rinishda tasniflab, ulardan uchtasi (monarxiya, aristokratiya, politiya) to
’
g
’
ri va uchtasi 
(tiraniya,oligarxiya, dåmokratiya) noto
’
g
’
ri davlat to
’
zumlari dåb xisoblaydi. 
Arastu antik dunyo sotsiologiyasi tarixini eng mazmundor davri bo
’
lgan gråk sotsiologiyasi maktabiga mantiqiy yakun 
yasadi. Uning sotsiologik qarashlari dastlab qadimgi Rimdagi sotsiologiya maktabi vakillari (Sisåron, Låkråsiy, Vårgiliy, Gorasiy, 
Ovidiy) ga ilxom bag
’
ishladi, so
’
ngra o
’
rta asr SHarqining buyuk olimlari Forobiy, Båruniy, Ibn Sino, Ibn Rushdlar dunyo-
qarashlariga o
’
z ta
’
sirini ko
’
rsatdi. 
SHarq xalqlarining xayotga bo
’
lgan sotsiologik qarashlari moxiyat e
’
tiboriga ko
’
ra /arb sotsiologlarining ijtimoiy 
yondoshuvlaridan farq qiladi. Qadimgi SHarq kishisi uchun o
’
zlikni anglash, ma
’
naviy komillikka erishish, ozodlik tushunchasi 
moddiy borliqdan voz kåchish, tashqi dunyo tashvishlаrini inkor etish, o
’
zlikda sokinlik topishga intilish xarakatlaridan iboratdir. 
SHarq kishisi uchun individualizm xalokat, jamoada uygunlashuv esa sokinlik va båxavotirlik omili bo
’
lib kålgan. 
Jamoаviy xavfsizlikni ta
’
minlash extiyoji SHarqda juda qadim davrlardayoq davlatchilik tizimlarini qaror toptirdi. Eramizdan 
oldingi 3 ming yillik qrtalaridan boshlab Misr, Xindiston, Måsopotomiya, Xitoyda davlatchilikning mustaxkam an
’
analari yuzaga 
kåldi. 
Insoniyat tarixida ilk daf
’
a xudo darajasida emas, aloxida åtuk shaxslar sifatida Gomår, Muso, Konfusiy, Zardusht, 
Budda singari shaxslar tarix saxnasiga chiqdilar. 
Zardo
’
shtiylik dinining asosi bo
’
lgan "AVÅSTO" eramizdan oldingi 7- asrda yaratilgan bo
’
lib, Avåsto so
’
zi "UPASTA", 
ya
’
ni qonun-qoidalar va må
’
yoriy asoslar ma
’
nosini anglatadi. Avåstoni Zardusht Spitamalik Purishasp o
’
g
’
li yaratgan va xozir 
biz yashayotgan xududda yakka xudolikka asos solgan. U Axuramazdani tabiat yaratuvchisi va boshqaruvchi sifatida talkin 
etadi. Axuramazda "Oliy daxoli xukmdor" dågan ma
’
noni anglatib, odamlarni yovo
’
z kuchlarga,ijtimoiy axlokiy illatlarga qarshi 
kurashishga chorlagan. Axuramazda jamiyat kuchlarini faollikka undovchi kuch sifatida ijtimoiy-ma
’
naviy taraqqiyotda dadil 
ko
’
yilgan qadam bo
’
ldi. 
Avåsto asarida ifodalangan monotåistik diniy falsafiy katågoriyalar va tushunchalar,dunyoni ramziy talkin etish usullari 
kåyingi davrlarda insoniyat xayotiga kirib kålgan va takomillashgan konfåssiyalarda mustaxkam o
’
rin olib kåldi. Undagi åtti iqlim, 
åtti qavat osmon, oxir zamon, farishta, shayton, dåv, savob, гunox, dunyodagi ikki qarama-qarshi kuchlar, ezgulik va jaxolat, 
yaxshilik va yomonlik, yorug
’
lik va zulmat tushunchalari shular jumlasidandir. 
ßxshilik va yomonlik o
’
rtasidaгi kurash, ijtimoiy jarayonlarni konfliktalogik yondashuv orqali xal etishga urunishlar 
mitroizm okimi shaklida Garbiy Åvropa va butun Rim impåriyasidan tortib Axomoniylar, Kushon va Sosoniylarning buyuk 
impåriyalari amal qilgan davrda ham o
’
z ta
’
sirini utkazib kålgan. SHarq sotsiologiyasi maktabida Xitoy mutafakkirlarining ijtimoiy 
qarashlari aloxida o
’
rin tutadi. Eramizdan oldingi Sin va Xan davrlarida Xitoyda kuchli markazlashgan impåriyalar tarkib topdi. 
Bu davr uchun xaraktårli xol shundan iboratki, impåriyagacha bo
’
lgan davrda amal qilgan "Ixtilofdagi xukumdorlar" tarqoq 
mafkuralarning Xitoyni buyuk davlat darajasida yuksalishiga xizmat qiluvchi yangi milliy g
’
oya bilan birlashuvi, ya
’
ni osmon 
obrazining iloxiy ramz sifatida qabul qilinishi bo
’
ldi. Xitoy va butun Sharq mamlakatlariga xos bo
’
lgan ramzlar iloxiyligiga 
ishonish esa kosmologiya g
’
oyasining qabul qilinishga turtki bo
’
ldi, bu rasmiy mafkuraning moxiyati tabiat va jamiyat 
jarayonlariga osmon få
’
l-atvoridan kålib chiqqan xolda yondashish va baho bårishga intilishdan iboratdir. Osmoniy tabiat 
dastavval osmon farzandi impåratorga xos bo
’
lib, u jamiyatda kåchuvchi ziddiyatlar, muammolarga ortiqcha aralashmaydi, 
ba
’
zida esa ijtimoiy ziddiyatlar xaddan oshgan kåzlarda bamisoli osmoniy o
’
t momaqaldiroq, yoxud dovul singari ana shu 
ixtilofiy xollarga kåskin zarba bårib turadi. 
Xitoyda Konfusiy axlokiga binoan inson dunyo tartiboti tizimida favqulotdda o
’
rin tutishi, umumiy dunyo taqdiri uchun 
ma
’
sullik xissining chåksizligi targ
’
ib etilsa, kosmologiya g
’
oyasida siyosat va kosmik ritm o
’
rtasida murosa o
’
rnatilishiga 
asoslanadi. 
Inson jamiyatda faqat o
’
z qobilyatiga tayanib, qachon undan foydalanishlari muddatini kutib yashashga maxkum 
etilgan edi. SHu boisdan ham Xitoyda davlat jamiki jarayonlarni boshqaruvchi kuch sifatida jamiyatdan xar bir individning ijtimoiy 
mavqåsini bålgilab olish vazifasini o
’
tar edi. 
Konfusiy kishilarni jamiyatda egallab turgan o
’
rinlarini, ijtimoiy mavqålarini o
’
zgartirishlariga qarshi turgan. U insonlar 
o
’
z ijtimoiy mavqålarini o
’
zlashtirish yo
’
lida emas, balki shu mavqå mazmunini tåran bilimlar bilan boyitishga chaqiradi. 

---

Bilimlar kishiga nafaqat ma
’
lumotli bo
’
lishi uchun, balki tug
’
ri ish tutish uchun, oqil xatti-xarakatlar qilish uchun ham 
kårakdir,konfusiy SHarq mutafakkirlariga xos xususiyatlarni namoyon etib, jamiyatda kishilar turli ijtimoiy tabaqalarda 
yashashlarini ma
’
qullagan xolda,bu tabaqalar o
’
rtasida doimo murosa, kålushuv bo
’
lishini, ziddiyatlarga aslo yo
’
l ko
’
ymaslik 
zarurligini uqtiradi. Konfusiy ham ijtimoiy taraqqiyot davlatlararo va tabaqalararo konsåssus yaxdillik, ham fikrlilik amalga 
oshgandagina yuz bårishiga qat
’
iy ishonadi. 
Qadimgi Sharq falsafasi, uning гnосåologik asoslari qadimgi Movaraunnaxr xududida yashovchi xalqlarning ijtimoiy 
jarayonlarga munosabatlari va fikrlash tarziga båvosita ta
’
sirini ko
’
rsatgan. Xususan o
’
zbåk xalqi va uning boy ma
’
naviyatining 
shakllanishiga islom dininig kirib kålishi va unin xalq tomonidan qabul qilinishi o
’
ziga xodisa bo
’
ldi, dåb xisoblash mumkin. Shuni 
aloxida ta
’
kidlash lozimki, o
’
zbåk xalqi Islom diniga o
’
z milliy xususiyatlari, urf-odatlari, turmush tarzi, an
’
analari bilan kirib kåldi. 
Bu esa qabul qilingan Islom gåologiyasi nazariyasiga tågishli aniqliklar va tadrijiy o
’
zgartirishlar kiritilishini tаqozo eta boshladi. 
Movaraunnaxr jamoatchilik fikri tarixini o
’
rganishda Abu mansur al-Моturidiyning tashkil etuvchi Matrudiy maktabining 
asoschisi Abu Mansur al- Моturidiy asarlariga nafaqat dinshunoslik, balki jamiyat jamoa, ijtimoiy jarayonlar va xususan shaxs 
xaqidagi ta
’
limot sifatida yondashish, ularni Movaraunnaxr xududi xayot tarzi, måntalitåtiga muvofiq kåluvchi, ularni g
’
oyaviy, 
e
’
tiqodiy yaqdillikka undovchi yaxlit ilmiy sotsiologik konsåpsiя sifatida baxolash va har tomonlama o
’
rganish maqsadi muvofiq-
dir. Ulrix Rudolf shaxsining islom e
’
tiqodi darajasidagi faoliyat, erkin fiкrlash xuquqi va imkoniyatlarini atroflicha mavqåiga 
muvofik kåluvchi nazariya dåb baxolagаnda, buyuk yurtdоshimizning xaraktårli qirralarini ochib bårdi. Darxaqiqat, inson shaxsi 
va mavqåi masalasi uni turli ijtimoiy siyosiy, kårak bo
’
lsa, diniy tazyiqlardan ximoya qiluvchi al-Моturidiyning murosaviy 
muvozanat konsåpsiyasini, islomni anglash jarayonlaridagi ijobiy jixatlar yigindisigina emas, balki Movaraunnaxrdagi råal 
ijtimoiy siyosiy muxit, xalq turmush tarzi, måntalitåti boy madaniy-tarixiy tajribasi bilаn boyitilgan insoniy yondashuvlar sintåzi, 
dåb baxolash maqsadga muvofiqdir. 
Al-Моturidiy jabariylarning, insonni hamma amallari oldindan uning taqdiriga yozib qo
’
yilgan, shu boisdan u o
’
zi 
qilayotgan ishlarga ma
’
sul emas, dågan nuqtai nazarini ham qadriyatlarning, Ollox inson faoliyatlari va amallarining ximoyachisi 
emas, dågan nuqtai nazarini ham asosli tanqid qilib, inson yaxshi va yomon amallarni o
’
z erkiga ko
’
ra tanlash va bu yo
’
lda 
Olloxning madadini olishi nazariyasini ilgari suradi. SHu asoslarda Al Мotrudiy movaraunnaxr jamoatchilik fikrining ma
’
naviy 
asoslari kuchli insoniy mazmun bilan boyitilishiga katta xissa qo
’
shdi. 
Xulosa sifatida Al Моturidiy Movaraunnaxr ijtimoiy fikriga ko
’
rsatgan ta
’
sirini quyidagi yo
’
nalishlarda qayd etish 
mumkin. 
a) Al Моturidiy Movaraunnaxrda jamoatchilik fikri shakllanishining o
’
ziga xosligini inobatga olib, umumiy fikriga 
kishilarni ongli tarzda ixtiyoriy ravishda birlashishga da
’
vat etgan. Bunday fikr birligi islomiy e
’
tikodda ham, xayotiy-axloqiy 
soxalarda ham, mafkuraviy siyosatda ham insonlarning yakdillikga erishishlaridan namoyon bo
’
ladi. 
b)Al Моturidiy Mоvaraunnaxr uchun xos bo
’
lgan moxiyatni aksariyat ramzlarda talkin etish xususiyatiga, bu borada 
chuqur ildiz otgan ijtimoiy maylga dikkatni jalb etadi. Insonning intålåktual kamolоti shartliliklar, ramzlarga ko
’
chish darajasiga, 
o
’
zlikni nåchog
’
li majoziylashuviga bog
’
liqligini bu esa o
’
z navbatida moxiyatni shunchalar tåran anglash imkoniyatini bårishni 
asoslab båradi; 
v) Al Моturidiy Mоvaraunnaxrdagi ijtimoiy muxit barkarorligi jamiyatdagi ma
’
naviy tulakonligini ta
’
minlash, mavjud 
turmush tarzi, an
’
analari, xalq mеrosimi va urf-odatlari, milliy måntalitåt, etnik va ruxiy intålåktual o
’
ziga xosliklariga tayangan 
xolda amalga oshishiga ishonadi. Zåro, Abu Xanafiya masxabining moxiyati ham islom ta
’
limotini råal voqålik bazasida amal 
etishi, shu bazis någizidan yangi e
’
tiqod, ijtimoiy ong yo
’
nalishining shakllanishi va takomil topishini asoslaydi; 
g) Al Моturidiy amalga oshadigan barcha sa
’
y-xarakatlar, qolavårsa ana shu sa
’
y-xarakatlarning ma
’
naviy ruxiy 
ifodasi sifatida namoyon bo
’
luvchi, hamda qayta faoliyatlar yuzaga kålishiga asos bo
’
luvchi jamiyatning umumiy ijtimoiy fikri ikki 
tomonlama tarzda ro
’
y bårishini asoslab båradi. Ya
’
ni bir tomondan, har bir aloxida shaxs taqdirining azaliy xukum asosida 
ro
’
yobga chiqishi hamda amal etishi e
’
tirof etilgan holda har qanday xolatda ham shaxsning erkin tanlash imkoniyati saqlanib 
qolishini atroflicha asoslaydi. Bu nuqtai nazar, ya
’
ni ijtimoiy voqålikka erkin yondashuv va ixtiyoriylik nazariyasini jamiyat 
doirsidagi zo
’
rlik, zo
’
ravonlik xodisalari bilan o
’
zaro muvofiklasha olmaslik g
’
oyasini Abu Rayxon Båruniy davom ettirgan edi. 
Uning "odamlarning kuchsizligi ham o
’
zidan zaif bo
’
lgan birovlarga egalik va raislik qilishdan xoli emas" nuqta nazari al-
Моturidiyning inson ozodligi, Ollox oldida o
’
z taqdirini yaratishda erkinligi g
’
oyasining o
’
zviy va mantiqiy davomidir. 
d) Al-Моturidiy Qur
’
oni Karimdagi din isbotlab dalillarga emas, balki e
’
tiqod va insonga asoslanishi lozimligini har 
tomonlama tavsiflab, jamiyatdagi ijtimoiy fikr barqororligini ham tazyiq va kuch vositasida emas, balki o
’
zaro hamjixatlik, 
hamkorlik någizida amal qilishi g
’
oyasini ilgari suradi. Ulug
’
mutafakkir o
’
zi yashagan davrdagi murakkab ijtimoiy-siyosiy 
vaziyatlar, diniy ziddiyatlar, e
’
tiqodiy qarama-qarshiliklar muxitida oqilona o
’
rta må
’
yor, murosaviy muvozanat konsåpsiyani 
ishlab chiqqanligi va ana shu to
’
laqonli nazariy ta
’
limot vositasi Abu Xanifa tomonidan asoslangan sunniylik mazxabining 
Movaraunnaxrda kång yoyilishiga xissa qo
’
shdi. 
Movaraunnaxrda tabiat va jamiyatni sotsiologik anglash va o
’
rganish ulug
’
mutafakkir Al Farobiy tomonidan jiddiy 
kångaytirildi. U al-Moturidiy tomonidan ilmiy-gnesologik jixatdan asoslangan inson erki nazariyasini yanada rivojlantirdi. U 
o
’
zining "Fozil odamlar shahri" asarida insondagi insonlik moxiyati o
’
zlikni anglashdan boshlanishini, fozil shaxs voqåa va 
xodisalarning moxiyati idrok eta bilishini, moxiyatiga intilishi insonga bårilgan rux aqlini rivojlantirishga, unga quvvat 
bag
’
ishlashga ma
’
sul iloxiy kuch ekanligini, aql esa inson tomonidan narsalarni moxiyatan tanlab firklashga ko
’
mak bårishini 
asoslab båradi. 
Farobiy o
’
sha paytdayoq ijtimoiy fikrning ahamiyati katta ekanligini chuqur anglab, zamonaviy sotsiologiyada ko
’
p 
qo
’
llanuvchi ekståtlar, ya
’
ni o
’
z davrining åtuk donishmandlari fikriga tayanib ish tutish zarurligiga urg
’
u båradi. 
"Donishmandlarga ishonib ularga ergashuvchi odamlar o
’
sha narsalarni donishmandlar bilan bilganday bilib oladilar. 
Zåro, donishmandlarning bilimlari eng yaxshi bilimlardur" 

---

Birinchi ming yillikning so
’
ngida (973 yil 4 såntyabr) tavallud topgan ulug bobokаlonomiz Abu Rayxon Båruniy ham 
sotsiologiya nazariyasini rivojlantirish ishiga ulkan xissa qo
’
shdi. Abu Rayxon Båruniy dunyoning sotsiologik manzarasi 
evalision jarayon natijasida tarkib topganligini aloxida qayd etadi. To
’
zilish va bo
’
zilish natijasida unsur bo
’
laklari bir-biriga 
qo
’
shilib, dunyo obod bo
’
lgan va olam tartibga tushgan. 
Ayni chog
’
da Båruniy olamni ijtimoiy taraqqiyotga olib kåluvchi kuch ziddiyat va qarama-qarshiliklar emas balki, turli 
ijtimoiy darajalardagi murosa va konsånsus ekanligini uqtiradi. "Qarama-qarshiligi ravshan ayon bo
’
lgan narsaga qanday 
ishonib bo
’
ladi" dåb mutafakkir qaram-qarshiliklarda xoli bo
’
lgan jarayonlarida o
’
zgarish extiyoji kuchayishiga ishora qiladi. 
Båruniy sotsiologiyadagi muxim soxa ijtimoiy tabakalashuv xaqida fikr yuritib shunday dåydi: Tiplarning turlicha bo
’
lishiga sabab 
odamlarning guruxlarga ajratib kåtishi, bir-biridan uzoq turishi, ularning bir-birida turli xoxishlarni ifodalash uchun (zarur) bo
’
lgan 
so
’
zlarga extiyojlar tug
’
ilishidir. Uzoq zamonaviy o
’
tishi юqоridагi iboralar kuchayib, yodda saqlanishi va takrorlanishi natijasida 
tarkib topib tartibga tushgan. Ulug
’
mutafakkir Abu Ali Ibn Sinoning sotsiologik qarashlari o
’
zining ilmiy tåranligi, voqålikka 
xushyor baho bårish xususiyati bilan ajratib turadi.Ibn Sino olamning barqaror amal qilishi jamiyat va tabiatning эnårgåtik, ya
’
ni 
o
’
z-o
’
zini iroda qilish, mustaqil boshqarish xususiyatining ishga tushishi va xarakatlanishi bilan izoxlanadi. 
Ibn Sino Olloxning aqldan tashqari faoliyatlarga ham qobilligi g
’
oyasiga qarshi chiqib, Ollox faoliyati aqldan tashqari 
bo
’
lishi mumkin emasligi, yaratilgan narsalarning barchasi insoniy aql tomonidan idrok eta olishi kårakligini ham asoslab båradi. 
XI asrda yaratilgan turkiy xalqlar uchun muqaddas obida xisoblanuvchi kitob YUsub Xos Xojibning "Kutadgu bilig", 
"Сaodatga эltuвчi bilim" dåb atalgan asari ham sotsiologik qarashlarga boydir. Bu kitib odob-axloq, ta
’
lim va tarbiya hamda 
ma
’
naviy kamolatning yo
’
l-yo
’
riqlarini, usullarini, chora tadbirlarini mujassamlashtirib, o
’
zida jam qilgan buyuk qomusiy asaridir. 
Yusuf Xos Xojib jamiyatning tom ma
’
nodagi kamolati faqat ta
’
lim вositasida amalga oshadi, dåb xisoblaydi. 
Dunyodagi barcha boyliklar muvakkatdir, utkinchidir, sarflansa tugab bitadi, dåb o
’
rgatadi ulug mutafakkir. 
Sotsiologiyaning donishmandlik talabi yuqori bo
’
lgan fan ekanligi uchun ulug
’
ajdodlarimizdan jamiyatni båvosita 
o
’
rganishga doir vazmin umumlashmalarga, xulosaviy mushoxadalarga boy asarlari ularni ma
’
naiy aqliy kamolatga erishgan 
yillarida, sårmazmun umrlarning so
’
nggi davrlarida yaratilgandir. Masalan, Amir Tåmurning "Tuzuklari",Mirzo Ulug
’
båkning 
"To
’
rt ulus tarixi", Alishår Navoiyning "Majolis un nafois, Maxbub ul qulub" asarlari shular jumlasidandir. 
Alishår Navoiyning "Maxbub ul qulub" asarida båvosita o
’
z davridagi dåyarli barcha ijtimoiy gurux va tabaqalarga 
tavsif båriladi va ularning qaysi biri yaxshi yoki yomon, qaysi biri insoniylikka, xalqqa mamlakatga 
foydali yoki zararli ekanligi bayon etiladi. 
A.Navoiy jamiyatning miqdor va sifat jixatidan ijtimoiy bo
’
linganligi umuman olganda ijobiy xodisa ekanligi, bu 
tavsiflanish doirasining qanchalik kångligi mamlakat farovonlik darajasining asoslab båradi. Ulug
’
mutafakkir jamiyatdagi yuzdan 
ortiq ijtimoiy tabaqa xususiyatlarini aniqlab, ularning mamlakat ijtimoiy tizimidagi o
’
rni va faoliyat imkoniyatlarini ravshan ifodalab 
båradi. Mazkur sotsiologik tasniflashdan maqsad, ularni ijtimoiy foydalilik darajalarini oshirish ekanligi asarining mazmunini 
tashqil etadi. 
Zåro, jamiyatdagi tasnifning qanday ekanligini bilish ularning mazmunini yaxshilashga yo
’
l ochadi. SHu jixatdan, dåb 
yozadi A.Navoiy, "Hamsuxbatlarni va do
’
st yoronlarni bu xollardan ogox va xabardor qilmoq vojib ko
’
rindiki, toki ularda xar 
toifаni xislati xaqida bilimlar va har tabaqaning axvoli xaqida tushunchalari bo
’
lgay"