O zbekiiton fayi a L l I lari 4illiy jamiyaii nashkiyol

1 Мир философии. Часть 2. 1991, 127— 138-betlar.
388

---

ning natijasi ekanligini isbotlab berdi. Z.Freyd qadim zamon- 
lardan buyon insoniyat yaratgan madaniyat insonning ana shun­
day his-tuyg‘ularini ta’qiqlagan, oqibatda bu holat inson ruhi- 
yatining eng chuqur va qorong‘u joyida saqlanib qolavergan1, 
deb ta’kidlaydi.
Freydning ruhiy tahlil ta’limotida «psixologik energiya» tushun- 
chasi alohida ahamiyatga ega. Ya’ni inson shu energiya asosida 
o‘z hayotini davom ettiradi, faoliyat ko‘rsatadi. Ushbu energiya 
uni yashashga, faoliyat ko‘rsatishga undaydi, deb tushuntiradi.
Freydning e’tirof etishicha, inson ongi va faoliyati, onglilik 
bilan ongsizlik orasidagi dialektik aloqadorlikka bog‘liq. Ongli- 
likni oshirmoq uchun ongsizlikning ham faolligini oshirmoq 
zarur. Ongsizlik — takomillashib, o‘zgarib turadigan ruhiy jara- 
yondir. Ongsizlik o‘zgarmas, tug‘ma instinktgina emas, balki u 
ong singari uzluksiz o‘zgarib turadi, deb ko‘rsatadi. Shuning 
uchun bilish jarayoni insonning faqat ongli holatini o‘z ichiga 
olmay, balki ongsiz, noratsional faoliyatini ham o‘z ichiga mu- 
jassamlashtirishini isbotlab berdi.
Freyd qarashlarini uning tarafdorlari E.Fromm, V.Rayx, 
G.Markuze va boshqalar davom ettirdilar. Ayniqsa, E. Fromm 
uning ruhiy tahlil haqidagi ta’limotini ijtimoiy hayotga tadbiq 
etdi2. Lekin Fromm «ijtimoiy muhitni» tahlil etganda, odamlar- 
ning manfaatlari turlicha ekanligi, inson ijtimoiy mohiyatini 
mavhum ruhiy tahlil yordamida tushuntirib bo‘lmasligini fahmlay 
olrnadi. U o‘zining asarlarida hozirgi kapitalistik ijtimoiy muhitni 
ruhiy kasalga mubtalo bo‘lgan «hasta jamiyat», deb ta’rifladi3.
Odamning inson sifatida shakllanishida tabiiy (biologik) va ijti­
moiy (sotsiologik) omillar dialektikasini ochib berishda ijtimoiylik 
rolini bo£rttirib ko‘rsatgan falsafiy ta’limotlardan biri marksizm edi. 
Marksizm asoschilaririing tushuntirishicha, inson tabiatini belgilashda 
hal qiluvchi rolni ijtimoiy muhit o‘ynaydi. Bunday biryoqlama 
yondashuv inson muammosini o‘rganuvchi tabiiy fanlarga ham o‘z 
ta’sirini o‘tkazdi. Oqibatda, inson biologiyasi haqida bayon etilgan