O zbekiiton fayi a L l I lari 4illiy jamiyaii nashkiyol

1 Qarang: Ф илософский энциклопедический словарь. М ., 1999, 408-bet.
66

---

lishni ham kuchaytirdi. Qadimgi Yunon faylasuflari Platon va 
Aristotel falsafasi qayta tahlil qilina boshlandi. Neoplatonizmga, 
stoiklar falsafasiga, Epikur va Sitseron qarashlariga qiziqish 
kuchayib ketdi.
Renessans, eng awalo, qadimgi zamon madaniy, xususan, 
falsafiy merosi haqida erkin fikr yuritish, har qanday qoidalar- 
ni o'zgarmas, mutlaq haqiqat deb qarashdan voz kechish, inson 
bisotida mavjud boMgan qobiliyatlarni, malakalarni erkin namo- 
yish qilish uchun vujudga kelgan imkoniyat edi. Xuddi shuning 
uchun ham olim-u fozillar, xususan, faylasuflar «yopiq maktab- 
lar» namoyandalari emas, balki mustaqil tadqiqotchi sifatida 
harakat qila boshladilar. Har bir tadqiqotchining o‘ziga xos bayon 
qilish, ilmiy-falsafiy asarlarni o ‘ziga xos tahlil qilish, voqelikni 
ravon, ommabop tilda tasvirlash uslublari vujudga keldi. Bunday 
uslublar o‘tmish falsafiy adabiyotlarining sxolastik bachkanalikka 
asoslangan murakkab bayon qilish uslubiga zid edi. Bir ibora 
bilan aytganda, Renessans davri Yevropa falsafiy adabiyotlari 
o'tmishning sxematizmi va aprioristik chayqovchiligiga zarba ber- 
ib, voqea va hodisalarni chinakamiga real tavsiflashga, amaliyot 
uchun foyda keltirgan masalalar yechimini topishga e’tiborni 
qaratdi.
Renessans davri Yevropa madaniyatining asosiy targ‘ibotchilari 
va tashviqotchilari shahar aholisining yuqori tabaqa vakillari, 
yirik ishbilarmonlar, meshchanlar, yuqori ma’lumotga ega bo‘lgan 
cherkov va monastir xodimlari edi. Insonparvarlik g‘oyalarini 
targ'ib qilgan bunday targ'ibotchilar va tashviqotchilarning 
ko'pchiligi lotin tilini mukammal bilgan, qadimgi Yevropa 
madaniyati, xususan, falsafiy merosi bilan yaxshi tanish kishi­
lar edilar.
Renessans davri Yevropa madaniyati, xususan, uning falsa­
fasi insonning eng oliy qadriyat ekanligini har tomonlama is- 
botlashga urindi. Xuddi shu davrga kelib ijtimoiy munosabatlami 
baholashning yangi mezoni — insoniylik kriteriysi vujudga keldi. 
Insonning insoniyligi ajdodlar yaratgan madaniy-ma’naviy meros- 
ni o‘zlashtirish qobiliyati bilan belgilandi. Shuningdek, Renes­
sans davri Yevropa madaniyati, xususan, falsafasidagi eng muhim 
tendensiya olamni teosentrik tushunishdan antropotsentrik tushu- 
nishga o‘tilgani edi. Ushbu inqilobiy o‘zgarish, shubhasiz, o‘ta 
murakkab jarayon bo‘lib, turli ziddiyatlarga to‘la edi. Xususan,
67

---

Yevropa Renessans madaniyatini shod-u xurramlik bilan quwat- 
lovchi shahar aholisining yuqori tabaqalari bilan uning o‘rta va 
pastki qatlamlari orasida turli siyosiy ziddiyatlar, kelishmovchi- 
liklar mavjud edi. Chunonchi, jamiyatning yuqori tabaqalaridan 
biri bo‘lgan meshchanlar davlat apparatini, cherkovni refor- 
matsiya, ya’ni isloh qilish yordamida tovar-pul munosabatlarini 
barqarorlashtirmoqchi va uni kengaytirmoqchi bo‘lsalar, aholi- 
ning o ‘rta va past tabaqasi vakillari jamiyatni yana o ‘rta asr 
tartibotlariga rioya qilishga da’vat etardilar. Xuddi shuning uchun 
ham Renessans Yevropaning turli mamlakatlarida turli darajada 
rivojlandi, turli modiflkatsiya, turli variantlarda va shakllarda 
namoyon bo'ldi.
Bunday turli-tumanliklar oqibati o‘laroq Renessans davri 
Yevropa madaniyati, falsafasi bilan reformatsiya, ya’ni isloh 
qilish orasidagi o‘zaro aloqadorlik mexanizmini baholashda yev- 
ropalik mutaxassislar orasida turlicha fikr va mulohazalar uchrab 
turadi1. Chunonchi, ba’zi birovlar Renessans halqaro, ya’ni 
umumevropa ahamiyatiga molik voqea, reformatsiya, ya’ni isloh 
qilish esa faqat milliy (nemislarga xos) voqea deb ishontir- 
moqchi bo‘ladilar. Shunday bo‘lishiga qaramasdan, Renessans va 
reformatsiya haqida bahs-munozara yurituvchilarning barchasi bu 
yirik ikki voqea orasida umumiylik, o‘xshash tomonlar bor 
ekanligini bir ovozdan ma’qullaydilar. Chunki ikkala voqea ham 
jamiyatdagi odamlar turmush tarzidagi eskicha tartib-intizom- 
larga qarshi edi. Bunday umumiylik, bunday o‘xshashlikning 
asosida yangicha tartib-intizom, odamlar turmush tarzida yan- 
gicha madaniyatni shakllantirish yotar edi.
Ko‘rinib turibdiki, Renessans insoniyat bosib o‘tgan tarixiy 
taraqqiyot yo‘lining eng muhim davrlaridan biridir. Bu davr 
jahon sivilizatsiyasi taraqqiyotiga ulkan hissa qo'shgani hammaga 
ayon. Modomiki shunday ekan, Renessans davri Yevropa falsa- 
fasining o ‘ziga xos xususiyatlari nimalardan iborat?
Yuqorida eslatib o'tganimizdek, Renessans davrining o‘ziga 
xos xususiyatlaridan biri va eng muhimi kishilarda yangicha fikr­
lash madaniyatining shakllanganligi bilan xarakterlanadi. Yan­
gicha fikr yuritish madaniyati qadimgi zamon, o‘rta asr fikr-