Kattalik shkalasi va uning reper nuqtalari. Reja: Kattalik shkalasi va uning reper nuqtalari. Nomlangan shakalar. Tartib (qator) shkalari

2-rasm. 
a) b) c) 
3-rasm. Shkala turlari: a) bir tomonlama shkala; b) ikki tomonlama shkala; 
c)
 
nolsiz shkala.
Koʻrsatkichning vaziyati uning shkala boshidan chiziqli yoki burchakli 
siljishi bilan aniqlanadi. Koʻrsatkich vaziyati bilan sanoq orasidagi bogʻlanish 
shkala xarakteristikasi
deyiladi. Koʻrsatkichi burchakli siljiydigyan asboblarning 
shkala xarakteristikasi quyidagi tenglama bilan ifodalanadi: 
n = f(
ϕ
) 
bunda: 
ϕ
- koʻrsatkichning shkala boshidan burilish burchagi. 
Toʻgʻri chiziqli shkalali asboblar uchun 
n = f(L) 
bunda: 
L
- koʻrsatkichning shkala boshidan chiqizli siljishi. 
Etalonlar va shunday turdagi oʻlchashlar mavjudki, ular shkalani bevosita 
qayta tiklaydi va ularda oʻlchash birligi degan tushunchani qoʻllash oʻrinli emas. 
Bunday turdagi oʻlchashlarga, masalan juda keng tarqalgan (xalqaro miqyosda) 
fotomateriallarning yorugʻ sezuvchanlik sonlari shkalasi boʻyicha, jism qattiqligini 
sonli shkalasi boʻyicha oʻlchashlar misol boʻla oladi. Ranglar atlasini qoʻllash bilan 

---

belgilangan shkalalarda ranglarni oʻlchash keng tarqalgan boʻlib, bularda ranglar 
namunasi ularni nomi bilan yoki shartli nomerlar bilan belgilangan boʻladi. 
Bulardan tashqari maxsus etalonli qurilmasiz xalqaro shkalalar ham mavjud, 
masalan yer qimirlashi kuchining xalqaro shkalasi, Bofort boʻyicha shamol 
kuchining balli shkalasi va h.k. 
Demak: 
a) shkala etalonsiz boʻlishi mumkin, lekin etalon shkalasiz boʻlishi mumkin
emas; 
b) shkala oʻlchov birligisiz boʻlishi mumkin, lekin oʻlchov birligi shkalasiz
boʻlishi mumkin emas. 
Bularni hammasi shunday ma’noni bildiradiki, metrologiya “oʻlchashlar 
shkalasi”, “oʻlchashlar birligi” tushunchasiga nisbatan umumiy va fundamental 
tushuncha hisoblanadi. 
Ba’zi hollarda, amalda, kattalik qiymatini bir shkaladan boshqasiga oʻtkazish 
zarurati toʻgʻilsa, quyidagi ifoda boʻyicha amalga oshiriladi: 


1
2
1
2
1
х
х
y
y
х
x
y




, 
bu yerda 
x
va 
y
– birinchi va ikkinchi shkalalardagi nuqtalar; 
x
1
, x
2
, y
1
, y
2
– 
shkaladagi birinchi va ikkinchi reperli (tayanch) nuqtalar.