Azərbaycan türkləRİNİN
Yüklə 1,68 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
sk olot
(əslində iskul-ut, yaxud esk ul- ut ) , erkən orta əsrlərdə bolqarlarda və müasir türk xa lqla rının bə zilə rində eseq-el, esk -il, eşq -il. Birinci ha lda - ut cəm şəkilç isi (sko lot-―eskullar‖ ), ikinc i halda is ə el, il ―tayfa ‖el‖ ( eseq el, “esek tayfası, eli” ) bildirir. Be lə liklə, esk utay (isk utay), esk ulut (yaxud isk ulut ), eseqel, esk il etnonimlə rin, də ― esk (isk)‖ və ― eseq ‖ ko mponenti ayrılır. Onun əsl formasını müəyyən etmək olmu r. Belə o lduqda işkuzay etnonimində ―oğuz‖ etnoniminin əks olunduğu demək çətindir. Nəhayət, işku z etnosu ilə bağlı bir məsələ haqqında. İ. M. Dyakonov və İ. H. Əliyev Azərbaycan ərazisini əhatə edən və eradan əvvəl VII əsrdə yaranmış Skif dövləti haqqında yazmışlar (46). Lakin nəzərə alın malıdır ki, Skif çarlığı dedikdə heç də işkuzların çarlığı nəzə rdə tutulmu r, ona görə ki, hə min tədqiqatçılar ―skif‖ ad ı altında Qara dənizin şimal sahillərində yaşayan əhaliyə antik müəlliflərin verdiyi ü mu miləşdirici ―skif‖ ad ını işlədirlər. Skif çarlığı əslində sakların çarlığıd ır, ―Bibliya‖da skif çarlığ ının Aşkenaz adlandırılması da bunu göstərir, çünki Aşkenaz ―sakların (şakların) çarlığı‖ mənasındadır. Lakin işku zların – aşku zların azərbaycanlıların təşəkkü lünə rolu şübhəsizdir. A zərbaycan ərazisində er. əv. VII - VI əsrlə rə a id ―skif tip li‖ (üç pərli) o x ucla rı (maraq lıd ır ki, ―Kitabi Dədə Qorqud‖ eposunda da məhz üçpərli o x ucluğu qeyd olunur) Mingəçirdə və Gədəbəy rayonunda arxeoloji qa zıntıla r za man ı tapılmışdır. S a k l a r. Er. əv. I minillikdə Orta Asıya və Qaza xıstan çöllərində yaşayan əhalinin əsas hissəsi Sak (əslində Saka, Şaka) ad lan mışdır. Onlar köklü yerlilə r id ilə r, çünki arxeolo ji qa zıntıla r onların tunc dövründ ə başlayaraq arasıkəsilməz mədəniyyət vərəsəliyinə malik olduqlarını göstərmişdir (33). 114 Arxelo ji qazıntılar sakların yalnız 20% -də monqoloid irqin nişanələrini göstərmişdir, deməli, onlar əsasən avropoid irqə mənsub idilər (33, 198-199). Antropoloji cəhətdən Orta Asiyanın və Qaza xıstanın türk xalq larının təşəkkülündə mühü m ro l oynamış saklar Altay tayfaları ilə Aralətrafı ərazinin tayfaları arasında aralıq vəziyyət təşkil ed ir (yenə orada). Orta Asiya ərazisində yaşayan sakların bir hiss əsi antik mənbələrdə massaget adı ilə məlu mdur. ―Massaget‖ etnoniminin İran dilləri əsasında izah edilməsi üçün çox təşəbbüs edilmiş və nəticədə qondarma fikirlər alın mışdır. Əslində bu etnonim türk d illəri üçün səciyyəvi m-b əvəzlən məsinə görə mas (“bas”, yəni ―baş‖) sözündən, sak etnonimindən və türk dillə rində cə m bildirən “at” şəkilçisindən ibarətdir və ―baş saklar‖ mənasındadır. Onla rın bir hiss əsi eranın əvvəllərində Albaniyanın şimal şərqində, indiki Dərbənd və Vəlvələçay arasındakı ərazidə yaşayırdı. Orta Asiyadakı sakların adı er. əv. VII əsrdə yaradılmış ―Avesta‖ da çəkilir. Diqqəti cəlb edən budur ki, bu mənbədə saklar həm də Tur, yaşadıqları ərazi Turan adlan ır. İrançünaslar sakları İrandilli saydıqları üçün turları da İrandilli hesab edir və İran etnosundakı İran – Turan müharibələ rin i iranlıların iki hiss əsi arasında müharibə kimi qələmə verilər. Halbuki, Firdovsinin ―Şahnamə‖sində Turan türklərin ö lkəsi kimi göstərilmişdir. Orta Asiyada saklar haqqında er. əv. V əsrdən başlayaraq antik müəlliflər yazmışlar. Lakin onların bəziləri sakları ənənəvi olaraq ―skif‖ adlandırırlar. Sakların bu hissəsi haqqında Avropa və rus şərqşünaslarının ço xlu əsərləri vardır. Biz bu barədə geniş söhbət açmayacağıq. Onla rın ha mısı bu fikird ədirlər ki, ümü miyyətlə, saklar İrandillilər idilər. Eyn i fikir Azərbaycan tarixşünaslığında da var. Aşağıda biz bu fikirlərin qondarma olduğunu deyəcəyik və sübüt edəcəyik ki, saklar tə miz türkmənşəli tayfa lar id ilə r, bunun heç şübhəli yeri yo xdur. Saklar Azə rbaycan xalq ının qədim tarixində dərin iz qoymuş və Azərbaycan xa lqın ın etnogenizində mühü m ro l oynamış qədim etnoslardan biridir. Təssüf ki, bu məsələ Azərbaycan tarixşünaslığında indiyədək araşdırılma mışdır. Yu xarıda qeyd etdik ki, er.əv. VII əsrdə kimmerlərin (kəmərlərin) ardınca saklar (antik müəlliflərin əsərlərində ―skiflər‖) Cənubu Qafqaza gəlmiş, buradan da Ön Asiyaya – Manna və Mid iya ərazisinə keçmişlər. Bəzi tədqiqatçılara görə, bu hadisə er. əv. 680 –ci ildə baş vermişdir (191). He rodot Midiya çarı Kia ksarın (er. əv. 625-584) hakimiyyəti illərində şimaldan skiflərin Mid iyaya gəldiy ini yazmışdır. La kin bu mə lu matdan ―skif‖ dedikdə konkret o laraq kimlərin nəzə rdə tutulması aydın deyil. Bəlkə də elə bu köçlərdən biri sakların, digər kəmərlərindir. Şimaldan gələn sakların müəyyən hissəsi indiki Şimali A zərbaycan və indiki Ermən istan ərazisində məskunlaş mış, digər hissəsi isə Manna və Midiyaya getmişdir. Sakların azərbaycanlıların etnogenizində rolunu nəzə rə a laraq biz əvvəlcə sakla rın etnik mənsubiyyətini aydınlaşdırma lıyıq. Bu zəru rət yu xarıda deyild iyi ki, hə m xa ricdə, həm də Azə rbaycanda tədqiqatçıların sakları İrandilli etnos saymasından irəli gə lir. |