A21 Avezbayev S

3. Su oriladigan madaniy yaylovlar hududiarini tashkil 
etishning xususiyatlari 
Su oriladigan madaniy yaylovlar hududini tuzishning xususiy-
ati shundan iboratki, uning barcha elementlarining joylashishi 
yom irlatib su orish tcxnikasining texnik-iqtisodiy tavsifini va 
su orish tarmo ining joylashishini hisobga olishga b ysundirila-
di. Bunda quyidagi masalalar yechiigan boiishi kerak: 
— yaylovlarni chorvachilik fermalariga biriktirish; 
— yaylov almashishlarni ishlab chiqish; 
— su orish tarmo ini va yom iriatib su orish mashinalarini 
(qurilmalarni) joylashtirish tartibmi tanlash; poda uchastkalarini, 
mollai navbat bilan qamab boqiiadigan maydonlarni, yozgi lager-
larni, suv manbalarini, mollar haydaladigan y Uarnijoylashtirish; 
— su orish tarmo ini joylashtirish. 
Su oriladigan madaniy yaylovlar, odatda, mahsuldorligi 
yuqori mollarga, eng avvalo, sui fermalariga biriktiriladi. Yaylov 
almashishlar rmon — ch i sharoitida 6—10 va ch l sharoitida 
4—8 yillik rotatsiyah qiiib loyihalanadi. Su orish tarmo ini joy-
lashtirish tartibini tanlashga quyidagilar ta'sir etadi: yaylov 
uchastkasining maydoni, shakli, relefi, navbat bilan qamab boqi-
ladigan maydonlar soni va lchamlari, yom irlatib su orish 
44.S 

---

mashinasining (qurilmasining) turi. Almaliyotda yayiovlarni 
su orishda suvlarni mexanik k tarishga asoslangan yom irlatib 
su orish tizimi k p tarqalgan. U k pincha quvur tkazgichlar 
shaklida loyihalanadi va gidrantlari yer yuzasiga chiqariiib yerga 
yotqizilgan doimiy, su orish oldidan yaylov yuzasiga yotqiziladi-
gan k chma, magistral quvurlari yerga k milgan, ularga su o-
rish quvurlari ulanadigan aralash (yarim doimiy) b lishi mumkin. 
Su oriladigan madaniy yaylovlar uchun, odatda, mollar po-
dalari quyidagi lchamlarda shakllantiriladi: sigirlar — 200, bu-
zoqlar — 100, yosh qoramollar — 300 bosh. Poda uchastkalari-
ning hisoblangan maydoni yom irlatib su orish mashinalarining 
mavsumiy unumdorligiga teng b lishi kerak. Maydonlari kichik 
b lgan buzoqlarning poda uchastkalariga, ularning umumiy may-
donlari su orish texnikasining mavsumiy unumdorligiga teng 
b lganda bitta yom irlatib su orish mashinasi xizmat k rsa-
tishi mumkin. Poda uchastkalarining maydoni va tomonlari 
lchamlari su orish tarmoqlarini va navbat bilan mollar qamab 
boqiladigan maydonlarni joylashtirish jarayonida uzil-kesil 
aniqlanadi. 
Navbat bilan qamab boqiladigan maydonlarni loyihalash, 
ularning sonini va maydonini aniqlashdan, shakli va joylashishini 
belgilashdan iborat boiadi. Shuni unutmaslik kerakki, su oriladi-
gan madaniy yaylovlarda bir qamab boqiladigan maydonda mollar 
boqiladigan kunlar soni bir tlatish siklida 1—3 kunni, t qopla-
masining sish davri rtacha 24—26 kunni tashkil etadi. 
Su orish sharoitida mollar qamab boqiladigan maydonning 
lchamlari va shaklini belgilashga quyidagilar ta'sir etadi: su o-
rish tarmo i turi, yom irlatib su orish mashinasi (qurilmasi) 
tipi, su orish tarmo ining joylashish tartibi. 
Mollarni qamab boqish rnaydonining yaxshi shakli uzunligi va 
kengligi yom irlatish qanotlari kengligiga yoki yom irlatib 
su orish mashinalarining ishlash radiuslariga teng boigan t ri 
burchakli t rtburchak hisoblanadi. "Fregat" nomii yom irlatib 
su orish mashinasidan foydalanilganda, poda uchastkalarida bur-
chakli va aylana shaklidagi mollar qamab boqiladigan maydonlar 
loyihalanishi mumkin. 
Mollarni qulay boqishni tashkil etish va podaning erkin ayla-
nishini ta'minlash uchun "su oriladigan madaniy yaylovlarda bir 
sigir hisobiga qamab boqiladigan maydonning kengligi 0,5—0,7 m 
qilib qabul qilinadi. 
446 

---

Mollarni qamab boqish maydonlari quyidagi talablarga mos 
qilib joylashtinladi: 
— su orish texnikasidan yuqori unum bilan foydalanish; 
— su orish tarmo ining, mollar haydaladigan
:
y llarning va 
mollar qamab boqiladigan maydonlar perimetrlarining minimal 
uzunligi; 
— har bir qamab boqiladigan maydonni mustaqil su orish; 
— joyning relefi, yoru lik tomonlari, su orish tarmo i joy-
lashishi; 
— fermalar, yozgi lagerlar, suv manbalaridan eng qisqa ma-
sofa. 
Qamab boqiladigan maydonlar ichida vaqtinchalik chetan de-
vorlar (elektr ch ponlar) yordamida mollarni b lib tlatish 
tashkil etiiadi. Su orish texnikasidan yuqori unum bilan foy-
dalanishga, qamab boqiladigan maydonlar su orish tarmo ining 
namunaviy tartibiga mos qilib joylashtirilganda erishiladi. Har bir 
maydonni mustaqi! su orish, qachonki u ma'lum magistral suv 
taqsimlovchi quvurga ulangan b lsa amalga oshadi. 
Mollar haydaladigan y llarni loyihalashda su orish tizimi-
ning turi va joylashishi, q llaniladigan yom irlatib su orish 
mashinalari va quriimalari tiplari hisobga olinadi. DDN tipidagi 
yom irlatib su orish mashinalaridan foydalanadigan su orish 
tizimi mollar haydaladigan y ilarni poda uchastkalari ichida, 
qamab boqiladigan maydonlarni koridor tizimi b yicha joy-
lashtirib loyihalash imkonini beradi. Boshqa mashinalar va quril-
malardan foydalanilganda mollar haydaladigan y llar, asosan, 
poda uchastkasining tashqi chegarasi b yicha loyihalanadi. 
Mollar haydaladigan y llar kengligi su orilmaydigan 
yaylovlardagi kabi qabul qilinadi. 
Su oriladigan yaylovlarda doimiy su orish joylarini tashkil 
etishda ularda qattiq qoplamali, avtosuvichgichlari bor su orish 
maydonchalari quriladi.