A21 Avezbayev S

P
3
=f(S,U,B,T,M,F), 
bunda S — x jalik ixtisosligi; U — haydalma yerlar va qishloq x jalik yer-
lari ulushi; B — yerlarning mahsuldorligi; T —mehnat bilan ta'minlanish; 
M — fondlar bilan ta'minlanish; F — investitsiyalar (xususiy va jalb etiigan 
pul vositaiarinmg mavjudligi). 
Loyihachining vazifasi shundan iboratki, u x jalik istagi asosi-
da yer egaligi (erdan foydalanish) ishlab chiqarishini tashkil etish-
ning tuproq, iqlim va boshqa sharoitlarni hisobga olgan holda, 
barcha ishlab chiqarish omillarining optimal yi indisini ta'min-
laydigan modelini yaratishi kerak. 
Qishloq x jalik korxonasining yer egaligi (yerdan foydala-
nishi) lchami k p jihatdan nafaqat foydali maydoni, balki 
x jalikda ishlab chiqarish jarayoni amalga oshiriladigan umumiy 
maydoni bilan tavsiflanadi. 
Loyihani ishlashda yer egaligining (yerdan foydalanishning) 
hisoblangan maydonini aniqlash kerak. Uni aniqlash uchun ilmiy 
muassasalarning shu hudud va belgilangan ixtisoslik b yicha 
x jalikning optimal yer maydoni t risidagi tavsiyalaridan yoki 
quyida keltirilgan usullarning biridan foydalanish mumkin: 
xshashlik; statistik guruhlash; rta k rsatkichlar; iqtisodiy-sta-
tistik modellash; konstruktiv hisob-kitoblar; iqtisodiy-matematik 
usullar va boshqalar. 
X jaliklar yer maydonlarini aniqlashda asosan ilmiy 
tavsiyalarga e'tibor qaratiladi. Ilmiy tavsiyalar bilan bir qatorda 
xshashlik usuli ham q llaniladi. Buning uchun ilmiy tavsiyalar-
da berilgan xo^jaiik yer maydoni shu hududda belgilangan ixti-
soslik b yicha x jalik yuritayotgan il or x jaliklar yer maydon-
lari bilan taqqoslanadi. Qabul qilinadigan yechimning yanayam 
83 

---

asoslangan b lishini ta'minlash uchun yuqorida keltirilgan uslu-
biyat iqtisodiy statistik usul bilan t ldiriladi. Bunda il or x ja-
liklarning ishlab chiqarish faoliyatlari statistik tahlil qilinib, loyi-
halanayotgan xo"jalik yer maydonining maqsadga muvofiq 
lchamlari aniqlanadi. Statistik guruhlash yordamida har xil yer 
lurlariga va maydonlariga ega b lgan qishloq x jalik korxonalari 
qator k rsatkichlar (tovar mahsulotlari qiymati, sof foyda va 
boshq.) b yicha tahlil qilinadi. Buning natijasida bir gektar yer 
hisobiga k p yalpi va tovar mahsulot yetishtiriladigan x jaliklar 
aniqlanib, ularning yerlari oqilona maydon sifatida qabul qilinadi. 
Yuqorida keltirilgan usullar x jalik yerining taxminiy may-
donini belgilashi mumkin. Sababi, qishloq x jalik korxonalari 
yerlari bir-biridan ancha farq qiladi, shuning uchun ham loyiha 
ishlanayotganda x jalikka aynan xshash x jalikni il or x ja-
iiklar orasidan topish juda qiyin. 
Yer tuzishni loyihalash jarayonida keng tarqalgan usullardan 
biri konstruktiv hisob-kitob usulidir. Bu usulning juda k p turlari 
mavjud b lib, ularda asosan masalaning har xil yechimlari ish-
lanib, yuqorida sanab tilgan k rsatkichlar b yicha taxlil qilina-
di va eng samarali yechhn tanlab olinadi. 
Ayrim hollarda iqtisodiy matematik usulni q llash yaxshi 
natija berishi mumkin. Bunda k pincha ekin maydonlari yoki yer 
turlarining optimal tarkiblarini topish uchun iqtisodiy-matematik 
modellar tuziladi va masalaning optimal yechimi topiladi. 
Yer egaligining (yerdan foydalanishning) hisoblangan maydoni 
aniqlanganidan keyin, aniq sharoitlarni hisobga olgan holda, 
uning oxirgi loyihaviy maydoni belgilanadi. Shunday qilib, loyi-
haning bu qismini ishlash z ichiga ikkita masalani oladi: yer 
egaligining (yerdan foydalanishning) hisoblangan oqilona maydo-
nini va loyihaviy maydonini belgilash. 
2. Yer egaligini (yerdan foydalanishni) joylashtirish va shakllan-
tirish. «Joylashtirish» tushunchasi yer egaligining (yerdan foydala-
nishining) joylashadigan rnini aniqlashni, yer egaligiga (erdan 
foydalanishga) maqsadga muvofiq shakl berishni z ichiga oladi. 
Yer egaligini. (yerdattijfwdalanisrani)shakllantirish -T^bu uni 
tuzish, unga har xil x jaliklarga qarashli ma'lum uchastkalarmis: 
hamda har xil yer turlarini kiritishdir. 
X jaliklararo yer tuzishda mazkur hududda, odatda, bitta 
emas, balki bir necha yer egaliklari va yerdan foydalanishlar joy-
lashtiriladi. Loyihani tuzish davrida x jalik joylashgan ma'muriy 
S4 

---

tuman maydoni bir butun iqtisodiyotga ega deb qaralmo i kerak. 
Tuman x jaligi zining qishloq x jalik yerlari fondiga, aholisiga, 
yoi tarmoqlariga, boshqa tarmoq korxonalari bilan aloqaga ega va 
ziga xos yerdan foydalanish xususiyatlari bilan boshqa tumanlar-
dan farq qiladi. 
Ayrim x jaliklar yer maydonlarini joylashtirish qishloq 
x jaligining ijtimoiy-iqtisodiy manfaatlarini va x jalikning man-
faatlarini hisobga olgandagina samarali boiishi mumkin. 
Yer egaliklarini va yerdan foydalanishlarni joylashtirishda, 
ya'ni ulardan har birining joylashgan rnini aniqlashda quyidagi 
talablarni bajarish kerak: 
— hududning mavjud tuzulishini (tashkil etilishini) va ahvolini 
hisobga olish — yer egaliklari va yerdan foydalanishlarning, yer 
fondlarining, y llarning, aholi yashash joylarining, maxsus 
q riqlanadigan hududlarning, suv manbalarining va sh. . joy-
lashishi; 
— oldin sarflangan kapital xarajatlardan tejamkorlik bilan foy-
dalanish: mavjud ishlab chiqarish va boshqa binolari, inshootlar, 
su orish va zax qochirish tizimlari, kanallar, yoilar, quduqlar, 
boshqa ishlab chiqarish vositalari va ijtimoiy infratizim obyektlari; 
— mavjud aholi yashash joylarining, x jalik markazlarining 
joylashishini va iqtisodiy ahamiyatini, z yer turlariga, x jalikdan 
tashqaridagi aloqa yoilariga va markazlarga nisbatan qulay joy-
lashtirilishi kerak boigan x jaliklar qishloqlarini joylashtirishning 
mumkin boigan yechimlarini hisobga olish; 
— yer egaligini va yerdan foydalanishni qulay shaklda, tabiiy 
va sun'iy t siqlar (jarliklar, daryolar, rmonlar, botqoqliklar, 
kanallar, yoilar va boshq.) bilan boiinmagan, yagona, ixcham 
shaklda yaratish; 
— yer egaligining (yerdan foydalanishning) eng kam uzunligini 
ta'minlash; tekis, nisbatan bir xil hududda ularni t ri shaklda, 
kvadratga yaqin qilib loyihalash maqsadga muvofiq boiadi; 
— yer egaliklari yoki yerdan foydalanishlar bir necha bir~ 
birlaridan ajralib joylashgan uchastkalardan tashkil topganda, 
ularning zaro uzoqligi minimal, ular orasidagi aloqa esa 
qulay boiishi kerak; 
— haydalma yerlarni, suv yi iladigan maydonlarni, su oriladi-
gan va zaxi qochiriladigan yerlarni bir necha x jaliklar chegara-
lari bilan boimaslik, irrigatsiya-melioratsiya tarmoqlarining, 
eroziyaga qarshi tizimlarning va boshqa faoliyatini ta'minlash; 
85 

---

---

---

---

doni markazida joylashgan, suv bilan yaxshi ta'minlangan qishloq 
tanlanadi. Markaziy qishloqni tanlash davrida tuman yer tuzish 
chizmasida keltirilgan tavsiyalar hisobga olinadi. Bu ishlami baja-
rish jarayonida iloji boricha su oriladigan haydalma yerlajni 
qurilish uchun ajratmaslikka harakat qilinadi. • 
X jalik yer maydonida markaziy qishloqning joylashishi, yuk-
lami tashish masofasiga va ishlab chiqarishni boshqarishga katta 
ta'sir qiladi. Shuning uchun ham u x jalik yer maydoni markazi-
da va yer b laklariga nisbatan qulay joylashishi, tashqi madaniy, 
iqtisodiy va ma'muriy markazlar bilan yaxshi bogiangan boiishi 
kerak. Markaziy qishloq hududda t ri joylashtirilsa, yuklami 
tashishning rtacha masofasi eng qisqa boiadi va buning natijasi-
da transport xarajatlari keskin kamayadi. 
Shunday qilib, x jalik qishio ini joylashtirish z ichiga 
qishloqning hududda joylashadigan rnini aniqlashni; qishloq bi-
nolarini joylashtirish uchun yer uchastkalarini tanlashni; qishloq 
uchun zarur maydonni aniqlashni oladi. 
4. Yer egaligi (yerdan foydalanish) tarkibidagi yer turlarini va