A21 Avezbayev S

To -kon ajratish — bu maxsus daviat organlari tomonidan 
foydali qazilmalar qatlamini sanoat usulida qazib olish uchun 
ajratiladigan yer ostining bir qismidir. 
Bu maqsad uchun yer uchastkasi to -kon ajratish rasmiy-
lashtirilganidan keyin odatdagi tartibda beriladi. 
Uning maydoni va shakli to -kon korxonasi tarkibi va ajratil-
gan yer osti qazilma boyliklarining joylashish tartibiga qarab 
aniqlanadi. 
To -kon korxonalari yerdan foydalanishlari: vaqt va kenglik 
b yicha zgarib turishi (qazilma boyliklari qazib olingan yerlar-
ning qaytarilishi va yangi yerlarning ajratilishi natijasida); ma'!um 
uchastkalardan foydalanish muddatining cheklanganligi; atrof-
muhitga sezilarli ta'siri; iste'mol qilinadigan yer resurslarini qayta 
tiklash (rekultivatsiyalash) zarurati bilan tavsifianadi. 
Yer osti boyliklarini qazib olishni arzonlashtirish maqsadida, 
ularning asosiy qismi ochiq usulda qazib olinadi. Bu esa ancha 
katta maydonlarda yerlarning buzilishiga olib keladi. Natijada, 100 
metrgacha chuqurlikdagi karyerlar va yer ustiga 50 metrgacha ba-
landlikda uyulgan to jinslari uyumlari hosil boiadi. Yerning 
gidrogeologik sharoiti yomonlashadi va atrof-muhit ifloslanadi. 
Bunday yerlar rekultivatsiya qilinib qaytarilishi kerak. 
Q riqxonalarga yer ajratishning ham ziga xos xususiyatlari 
bor. Ularga yer doimiy foydalanishga beriladi. Ularni joylashtirish, 
yerlarning maydoni, shakli, chegaralari, tarkibi q riqxona y na-
lishi va maqsadiga bogiiq. Q riqxonalarning asosiy maqsadi — 
atrof-muhitning bir b Iagini tabiiy holda saqlash, undagi tabiiy 
zgarishlarni rganishdan iborat. 
Shuning uchun tabiiy obyektlarni buzuvchi yoki uning saqla-
nishiga xavf tu diradigan har qanday faoliyat q riqxona hududi-
da va uning atrofida belgilangan muhofaza mintaqasi ichida 
taqiqlanadi. 
Q riqxona hududi, asosan, absolyut (mutlaq) q riqxona; 
ilmiy izlanishlar; x jalik va rekreatsiya maqsadlari uchun ajratil-
132 

---

gan b laklardan lashkil topadi. Bundan tashqari zarurat tu ilsa, 
q riqxona atrotida muhofaza polosasi belgilanishi mumkin. Bu 
polosada tabiiy resu rsiardan foydalanish cheklangan tartibda amal-
ga oshiriladi. 
Absolyut q riqlanadigan va ilmiy izlanishlar mirttaqalari 
quyidagilar uchun yetarii maydonga ega boiishi kerak: 
— botanika va laiidshaft q riqxonalari uchun — q riqlanadi-
gan simliklar turku,Ttlarining tarqalish joylarini va landshaftlarni 
hisobga olib; 
— zoologiya q riqxonalari uchun — q riqlanayotgan 
hayvonlarning zarur kritik sonini saqlab turish uchun kerak, 
ovchilik (yaylov) uchastkalaridan kam b lmagan maydonda. 
X jalik maqsadlari uchun ajratilgan yer boiagi markaziy 
qishloq va qishloq x jalik yerlarini z ichiga oladi. Uning may-
doni q riqxona qishlo ida yashaydigan ahoti va zarur qishloq 
x jalik mahsulotlari hajmidan kelib chiqib aniqlanadi. Bu yer 
boiagini q riqxona hududining chekka qismida joylashtirish ke-
rak. Bu uning yer maydonini va q riqxonadagi hayvonlar uchun 
xavfli hisoblangan y Uar uzunligini va maydonlarini kamaytiradi. 
Zarurat tu ilganda tabiatni muhofaza qilishni ommaviylashtirish 
maqsadida rekreatsiya maqsadlarida foydalanish uchun ham yer 
boiagi ajratiladi. Uning maydoni dam olish muassasalari uchun 
yer ajratishda q Uaviiladigan uslubiyat yordamida aniqlanadi. 
Q riqxona hududi ixcham boiishi, tevarak-atrofdagi hududlar 
bilan minimal va tabiiy chegaralangan boiishi kerak. 
Yirik suv omborlari mintaqasida x jaliklararo yer tuzish eng 
murakkab masalalardan toiri hisoblanadi. Yer tuzish ishlari amali-
yotida uni yer x jaligi tuzilishi deb ham atashadi. 
Suv ombori — bu kafta si imga ega, daryolar vodiylarida, 
odatda, t onlar bilan gidroenergetika, yerlarni su orish, suv 
ta'minoti, suv transporti maqsadalari va boshqa talablar uchun 
tashkil etiiadigan sun'iy suv havzasidir. Suv omborining asosiy 
lcham'iari: suv yuzasi maydoni, chuqurligi, kengligi, uzunligi, 
suvning sathi, suvning hajmi. 
Bizning mamlakatimizda ham k plab yirik suv omborlari, 
asosptn, yerlarni su orish maqsadida yaratilgan. Ular jumlasiga 
Tuyam yin — loyihaviy hajrrAi 7800,0 mln m
3
; Chorvoq — loyi-
haviy hajmi 2000,0 mln m
3
, Tallimarjon — loyihaviy hajmi 1525,0 
mln m
3
suv omborlarini kiritis.h mumkin. Respublikamizdagi suv 
ornborlarining umumiy soni hozirgi kunda 24 tani tashkil etadi. 
133 

---

Maydoni b yicha yirik suv omborlari tekislik jcylarda quriladi. 
Bunday suv omborlarini qurishga zarurat daryolarga gidroelektr 
stansiyalarini qurishda tu iladi. Suv ornborlarini qurish katta 
maydonlaming suv tagida qolishini taqozo etadi Suv omborlari-
ning tabiatga ta'siri k p qirrali b lib, ular jumlasiga quyidagilar 
kiradi: yerlarning suv tagida qolishi, yer osti suvlarining keskin 
k tarilishi, qir oqlarning yemirilishi, mahalliy iqlim sharoitining 
zgarishi va boshq. Bu esa z vaqtida suv ombori ta'sir doirasida 
joylashgan korxonalar va xalq x jaligi tarmoqlarini joylashtirish-
ga, ularning iqtisodiyotiga ta'sir etadi. Suv omborlarini qurish 
yerlaming, jumladan, qimmatbaho qishloq x jalik yerlarining 
kamayishiga, qishloqlarni, korxonalarni, y llarni va boshqa in-
shootlami yangi yerlarga k chirishga olib keladii. 
Suv omborini qurish bilan bogiiq x jalik faoliyatiga boiadi-
gan salbiy ta'sirni kamaytirish maqsadida maxsus tadbirlar ishlab 
chiqiladi va amalga oshiriladi. Ular jumlasiga suv tagida qoladigan 
yerlar maydonini aniqlash, muHandislik himoya, y qotiladigan 
qimmatbaho yer turlari rnini qoplash yoilarini izlash, aholini 
k chirish, korxonalar, inshootlar va muhandislik tarmoqlarini 
yangi yerlarga k chirish, qishloq x jalik korxonalari hududini va 
ishlab chiqarishni qayta tashkil etish kiradi. 
Bu ishlar yirik gidrotexnik inshoot qurilayotgan joyda mu-
rakkab x jaliklararo yer tuzish yordamida amalga oshiriladi. 
X jaliklararo yer tuzish suv ombori qurilishi sababli, yerni tar-
moqlararo qayta taqsimlash ishlarini va qurilishni amalga oshirish 
bilan bogiiq boshqa tadbirlarni z ichiga «Madi. Shuning uchun 
ham gidrotexnik inshootlarni joylashtirish Va ularning oichamla-
rini k rsatuvchi loyihaoldi hujjatlari tarkibida x jaliklararo yer 
tuzish boiimi ham ishlanadi. 
Loyihalanayotgan suv omborlarining ta'sir mintaqalaridagi yer 
tuzish bunday obyektlami yaratishning salbiy hududiy oqibatlarini 
(suv bosadigan va sizot suvlari sathi k tariladigan yerlaming may-
doni va hududlari, qir oqlar yemirilishi. xalq x jaligi obyektlari-
ni boshqa joyga k chirish zarurati, yerdan foydalanishdagi va 
hududni tashkil etishdagi buzilishlar) oldindan k rish va ulaming 
ahamiyatini oldindan baholash imkoniyatini beradi. 
Loyihaviy yer tuzish ishlari " zdaverioyiha" instituti boiim-
lari tomonidan loyihalash uchun butun obyektni loyihalayotgan 
yetakchi tashkilot tomonidan beriladigan topshiriqqa mos tarzda 
tkaziladi. Yirik obyektlar b yicha ishlar bir necha bosqichlaHa 
134 

---

olib borilachi — har xil aniqlikdagi chizma, texnik-iqtisodiy 
hisoblashlar (TIH), texnik-iqtisodiy asoslash (TIA). 
Yer tuzish loyihasini ishlash uchun topshiriq quyidagi bosh-
lan ich ma'lumotlarni z ichiga olishi kerak: 
— obye'— suv omboridagi suvlarning eng yuqori me'yoriy sathi; 
— t onning joylashadigan rni; 
— suv sathi zgarishining, sizot suvlari k tarilishining, 
qir oqlar qayta shakllanishining va qor-yom ir suvlari k p ke-
ladigan da vrdagi (bahordagi) suv bosishlari tavsifi; 
— erlfarni, aholi yashash joylarini va boshqa obyektlarni 
muhandis lik himoyalash inshootlarini joylashtirish; 
— oqi mni tartibga solish tartibi va sh. . 
Keyin tayyorgarlik ishlari tkaziladi. Unda loyihalanayotgan 
suv ombori hududida joylashgan yer egaliklari, yerdan foydala-
nishlar i/a tumanlarning ahvoli t risidagi boshlan ich material-
lar yi iladi, rganiladi va tizimlashtiriladi. Yer tuzishni tkazish 
uchun suv omborining atrofdagi yerlarning joylashishiga va foy-
dalani lishiga ta'sirining hududiy shakllarini bilish kerak. Suv om-
borlarining\ta'sir doiralari quyidagi mintaqalarga b linadi: 
S/UV bosadigan mintaqa — bu doimiy yoki mavsumiy suv tagi-
da qoladigan, yerlar. Bu yerlardan qishloq x jaligi yoki boshqa 
maqsadlarda foydalanish umuman mumkin emas. Bu mintaqaning 
cHegarasi suv ombori t onining yuqori b'©fi sathi bilan belgi-
lanadi. DemaR., t onning yuqori b'efi sathidan past joylashgan 
yerlar suv bosadigan mintaqaga kiradi. Suv bosadigan mintaqaning 
loyihaviy chegarasi t onning yuqori b'efi sathi b ylab gorizon-
tal b yicha tadi. Bu chegarani belgilashda suv bosimi natijasida 
suv omborining oqim b yicha yuqori qismida suv sathining biroz 
yuqori b lishinji hisobga olish kerak. Bu yerlar mavjud yer egalari 
va yerdan foydala nuvchilardan olinadi. 
Yer osti suvlari sathi k tariladigan mintaqa — suv ombori 
tevaragidagi yerlar boiib, bu yerlarda sizot suvlari sathi keskin 
k tarilishi na'ajasida yerdan foydalanish sharoiti zgaradi. Sizot 
suvlarining k tarilishi tuproq namligining oshishiga, ayrim hollar-
d.a esa botqo qlanishga olib keladi. Natijada, bu yerlar dehqonchi-
lik va bo dorchilik uchun foydalanishga yaroqsiz holga keladi, 
yaylov sirriliklarining tarkibi va sifati yomonlashadi, binolaraing 
-ch kishi, d evorlarning yorilishi va boshqa salbiy oqibatlar kuzati-
ladi. 
135 

---

---

Bu yerlar yer egalari va yerdan foydalanuvchilardan ohnmaydi 
(yer osti suvlari judayam k tarilib, botqoqlashgan yerlardan 
tashqari). Loyihalash amaliyotida sizot suvlari sathi k tariladigan 
maydonlarning 20% — kuchli, 35% — rta va. 45% kuchsiz 
k tariladi, deb hisoblash qabul qilingan.
;