A21 Avezbayev S

Magistral y llarni joylashtirishni iqtisodiy asoslash. Magistral 
y llarni loyihalashni hisob-konstruktiv usul asosida, bir necha 
veehimlarni tuzish va ulardan eng yaxshisini tanlash uchun 
uiqqoslash y li bilan tkazish maqsadga muvofiqdir. Har bir 
nvihaviy yechim k rsatkichlar tizimi: ekspiuatatsion-texnik va 
sqtisodiy asoslanishi kerak. 
Ekspluatatsion-texnik k rsatkichlar b yicha loyihaviy 
veehimning qurilish me'yorlari va qoidalariga mosligi aniqianadi, 
uiai ioyihaning iqtisodiy samaradorligini aniqlash uchun asos 
b Nb ham xizmat qiladi. 
Fikspluatatsion-texnik k rsatkichlar jumlasiga quyidagilar kira-
di: y lning uzunligi, burilish burchaklari soni va ularning qiy-
mati, y lning nishabligi, gidrografik tarmoq, soylar va jarliklar bi-
ian kesishishlari soni, y l inshootlari soni va lchamlari, yurish 
qismi qoplamasi tipi va oichamlari, tuproq qatlamlarining tiplari 
va mexanik tarkibi, transport uchun noqulay uchastkalar uzunligi 
(qor bosadigan, sizot suvlari yaqin, pirilishlar va boshq.), y llar 
egallaydigan qimmatbaho yerlar maydoni, atrofdagi hududlardan 
va ayniqsa, haydalma yerlardan foydalanish sharoitlari, yuklar ay-
lanadigan uchastkalar orasidagi aloqa sharoiti. 
Iqtisodiy k rsatkichiar y Ilarni qurish va qayta qurish ba-
hosini (kapital xarajatlar), yillik ekspluatatsiya va amortizatsiya 
harajatlarini, y Isizlikdan k riladigan yillik zararlarni, y l 
tarmo ining yaxshilanishidan tejaladigan mabla Iarni, kapital 
harajatlarning qoplanish muddatini, keltirilgan xarajatlarni z 
ichiga oladi. 
Loyihaviy yechimlar saqlab qolinadigan qimmatbaho qishkx, 
?')•! 

---

---

---

2. Yerdan, qishloq x jalik mashinalari va agregatlaridan. 
ishchi kuchidan samarali tbydalanish talablariga mos kelishi kerak. 
3. Su oriladigan massiv hududlaridan oqilona foydalanisrmi 
ta'minlash. 
4. Tabiiy muhitni yaxshilash, irrigatsiya eroziyasining, tuproq 
lar sh rlanishining oldini olish uchun sharoit yarrtish. 
5. Tizimlarni qurish, ulardan foydalanish harajatlarining mini-
mal b lishini ta'minlash, su orishda suvning foydasiz sartlarini 
kamaytirish. 
Su orish massivini joylashtirish, uning shakli, chegaraiari va 
lchamlari, atrofdagi yeriarning xususiyatiari va ularning muhan-
dislik jixozlanishi bilan bo iangan b lishi kerak Magistra! 
su orish tarmo ini (kanallar, lotoklar, suv tkazgich quvuriar) 
loyihalash texnik me'yorlar va qoidalarga mos kelishi kerak. 
Ularni joylashtirish almashlab ekishlar, dalalar, bo lar, madaniv 
yaylovlar chegaralari, y Har, asosiy ihota daraxtlari polosalari bi 
!an bo Umishi, ularning maydoni esa minimal zarur me'yorlarga 
mos kelis;hi kerak. Su orish, chor\'achilikni va aholini suv bilan 
ta'minlasih manbaaiari sifatida yer osti suvlaridan (quvurli va 
qazilgan quduqiar), tabiiy gidrografik tarmoqlardan (daryolar, 
soylar, k llar), suniy inshootlardan (suv ombori, k llar, kanal-
lar) foydjalaniladi. Su orish uchun x jalikdagi ichki asosiy suv 
manbaalijiri sifatida mahalliy yer usti suv havzalari xizmat qiladi 
Bahorgi ^yom ir, sel suvlaridan liman usulida su orish, ularni 
k llar va suv omborlarida tartibga solish yoii bilan foydaianiladi. 
Liman deb tabiiy t siqiar yoki sun'iy quriladigan suvni t xtatu-
vchi danibalar yordamida katta rnaydondagi sayoz suv bostirilgan 
yerlarga laytiladi. Liman usulida su orish doimiy su orishga kir-
maydi -i- bu, asosan bir martalik, bahorgi sci oqimlarini 
t htatish y li bilan su orish va tuproqlami katta chuqurlikda (2 
metrgachja va undan ham k proq) namlashdir. Liman ichidagi 
yuza tekilslanmaydi. Liman usulida su orish aholisi kam tuman-
larda chioi uchastkalaridan, daryolar vodiylari va kir oqlari 
atrofidagi yerlardan, yopiq chuqurliklar va qiyaliklartian iabiiy 
pichanzorlar va yaylovlar, yem-xashak, alla va donli-dukkakii 
ekinlarni ekish uchun foydalanishda q Haniladi. Liman ichida 
joylarning nishabligi 0,005 dan oshmasligi, tuproqlar sh rlanma-
gan b lishi kerak. 
Limanlar chegaralari tuproq k tarmalari va dambalar joy-
lashishi bilan moslashtiriladi. Limanlarning tashqi chegaralari 
297 

---

b ylab suvlarni muhofazalovchi rmon polasaiari va y llar joy-
lashtiriladi. Umanlar kengiigi tuproq k tarmalari orasidagi opti-
mal niasofa b yieha (100—700 m) aniqianadi. Sizot suviarining 
k tarilishi va botqoqlashishga y l q ymasiik uchun si/ot suvlari 
sathi yer yuzasidan 3—4 m past b lishi kerak, 
Palalarda. yayloviar va pichanzorlarda agrotexnik va gidro-
lexnik iisullardan fbvdaianih, limanlar va terrasalar qurib, 
i xtalilmagan scl suvlari k llar va suv omboiiarida t planadi. 
K liarzax qochirish fi/imidan suvhrni qalw! qi!;b olib, suv qabul 
qilgich, kcyinchalik uiardan sugorish, chorvachilikni va aholini 
suv bilan ta'minlash, baliq sfirish, dam ohsh mintaqalarini 
(ashkil etish va boshqa rnaqsadlarda fovdalanish uchun xizinat q i -
ladi. 
K llar va suv omborlarini joylashtinshdagi loyihalash ishlari 
jarayonida b lajak ko'1 maydonida suv >i iladigan va su oriladi-
gan uchastkalarda topografik — gcodezik ishlarni, q shimcha 
gidrologik va gidrogeolik izlanishlarni, seilarning kelishi va x ja-
likda har xil maqsadlar uchun suvga talab b yicha hisoblashlarni 
tkazish ham kcrak b ladi. 
Quyidagilar suv x jaligi ta'minot.i obycktlari hisoblanadi: yer 
osti suvlarini oiish uchun inshoofiar (arte/ian quduqlajri, qazilgan 
va quvurli quduqlar, suv yi iladigan inshoollar); suv kj tarish i n -
shootlari (nasos stansiyalari va suv k tarish qurilinalari); suv 
yi uvchi va suv tarqatuvchi inshcofhr (bosimli suv minoralari, 
tartibga soluvchi suv saqlagichliii', suv tkazgich va suv uzatuvchi 
quvuriar, su orish maydonchaian); suv silatini yaxshniash va na-
zorat qilish uchun qurilmalar (tozalash inshootlari, suvni 
chuchiikiashiirish stansiyalari, suvni yumshatish qurilmalari). 
Suv x jaligi obyektlarini loyihalash ishlab chiqarish obyektlar-
ini va hududni tashkil etish va tuzish elementlarini joylashtirish 
bilan zaro bo Iiq hoida fkaziladi. Loyihada ochiq va yopiq 
suv ma:ibalaridan ichimlik suvi inaqsadlari, dala va yaylov suv 
taJriinoti, ishlab chiqarish markazlarini, dala shiyponlarini, yozgi 
iageriarni suv bilan taJninlash hamda yerlarni su orish uchun 
komplcks foydaianish nazarda tutiladi. 
Suv manbasining m ljallangan maqsadini aniqlashda suv-
laiiiing chiqishi va sarfini, uuga b lgan talabrvi belgilash 
b yicha hisob kitoblar bajariladi, suvlarning sifati, belgili 
maqsadlar uchun foydalanishga qulayligi hisobga olinadi. Qurilish 
bahnsipi VH hanjailarning qoph?nish muddatlarini aniqlash 
298 

---

---

— har bir yer uchastkasining x jaiikdagi vazifasi va foydalan-
ish tartibi; 
— ayrim yer turlaridan va yer uchastkalaridan foydalanishning 
intensivlik darajasi; 
— almashlab ekishlar tizimi, yerlarni yaxshilash va konserva-
isiyalash, tuproqlar unumdorligini saqlash va qayta tiklash, 
hududni meliorativ, tabiatni muhofaza qilish uchun va eroziyaga 
qarshi tuzish; 
— yer uchastkalaridan foydalanish me'yorlari, tartibi va 
sharoitlari. 
Yer turiarini va almashlab ekishni tashkil etish deganda ular-
ning asoslangan tarkibini, nisbatini, hududda x jalik maqsadiga 
muvofiq joylashtirilishi va tabaqalashtirib foydalanilishi tushunila-
di. Bu bir necha ajralmas bo liq masalalarini yechishni taqozo 
etadi. 
1. Yer turlari tarkibini (tuzilishini) va nisbatini, ulardan foy-
dalanish lartibi va sharoitlarini belgilash. 
2. Yer turlarini transformatsiyalash, yaxshilash va joylashtirish. 
3. Almashlab ekish tizimini tashkil etish. 
Yer turlari va almashlab ekishni tashkil etishning asosiy 
maqsadi — yer egalari va yerdan foydalanuvchilarning iqtisodiy 
manfaatlarini hisobga olish asosida yerdan foydalanish intensivli-
gini oshirish va samaradorligini stirish imkoniyatlarini aniqlash. 
Bunda ekologik talablarga qattiq rioya qilish kerak, sababi, aks 
holda tuproqlar unumdorligi pasayadi, ularda eroziya va buzilish 
jarayonlari rivojlanadi. 
Loyihaning mazkur tarkibiv qismida quyidagi vazifalar vechi-
ladi: 
i. X jalikning barcha yerlaridan ularning tabiiy xususiyatlari-
ga, yer turlari va ekin maydonlarining optima! tarkibini tanlash, 
yer turlarini yaxshilash b yicha tadbirlar majmuasini ishlash y ii 
bilan yer egalari va yerdan foydalanuvchilarning iqtisodiy man-
faailariga mos tarzda oqilona foydalanishni tashkii etish. 
2. Yerlarni unumsizlanish va buziiishdan himoya qilish, 
tuproqlarning y qotilgan unumdorligini tiklash, hududning 
ekologik tur unligini ta'minlash maqsadida melioratsiya, eroziya-
ga qarshi va tabiatni muhofazalash tadbirlari tizimini ta'minlash. 
3. Yer turlarining mayda konturliligini va parchalanishini tu-
gatish, tuproq unumdorligidagi farqlarni kamaytirish, melioratsiya 
va madaniv-texnik tadbirlarini asosli tkazish, yer turlarini t ri 
300 

---

transformatsiyalash va almashlab ekishlarni joylashtirish, yerlarni 
kompleks tarzda madaniylashtirish hisobiga ekologik va agrotexnik 
jihatdan bir xii yer massivlarini yaratish. 
4. Dehqonchilikning, x jalik yuritishning ilg"or tizimlarini 
joriy etish, ozuqa bazasini tashkil etish, tuproqlar unumdorligini 
oshirish uchun qulay tashkiliy-hududiy sharoitlar yaratish. 
5. Sharoitlar yaratish: 
— x jalikni va uning ishlab chiqarish b limlarini optimal ix-
tisoslashtirish, mehnatni samarali tashkil etish, qishloq x jalik 
texnikalari unumdorligini oshirish uchun; 
— yer turlarini transformatsiyalash, yaxshiiash va joylashtirish 
bilan bo liq kapital xarajatlar samaradorligini oshirish uchun; 
— ishlab chiqarishning transport va boshqa xarajatlarini mak-
sima! qisqartirish uchun. 
Yuqorida sanab tilgan masalalarni yechish ulardan foydala-
nish va ularni muhofaza qilishning mavjud tizimlarini, ularning 
x jalikdagi yangi iqtisodiy vazifalarni yechish uchun yaroqliligini 
baholashga, yerlami har xil turdagi qishloq x jalik yerlari (hay-
dalma yerlar, daraxtzorlar, pichanzorlar, yaylovlar) va ekinlari 
uchun yaroqliligi b yicha baholashga taalluqli tayyorgarlik ishlari 
materiallarini tahlil qilish va ularga aniqlik kiritishdan boshlanadi. 
Keyin maxsus tartibda va sharoitlarda foydalaniladigan yerlar 
(suv muhofazasi mintaqalari, qir oq b yi polosalari, sanitariya-
muhofaza mintaqalari, himoyalanadigan hududlar va boshq.) 
aniqlanadi va uiar reja asoslarga tushiriladi. 
Keyinchalik x jalik yerlari ularni melioratsiyalash, madaniy 
— texnik tadbitlarni tkazish, qishloq x jalik yerlari maydonlari-
ni kengaytirish, ularning tarkibini va joylashishini yaxshilash 
imkoniyatlari nuqtaiy nazaridan rganiladi. Bunday ishlarning 
obyektlari — botqoqlikiar, chakalakzorlar, jarliklar, sh rhaklar, 
ortiqcha namlangan va yovvoyi simliklar qoplagan qishloq x ja-
lik yerlari b lishi mumkin. 
Undan keyin k llar, hovuzlar, har xil melioratsiya va suv 
x jaligi inshootlari, kichik SLi orish Lichastkalari hamda x ja-
likdagi ichki qurilish va asosiy y llar uchun zarur yerlarning 
maydoni aniqlanadi va ular ajratiladi. Haydalmaydigan yerlarda 
(aholi yashash joylari, ishlab chiqarish markazlari, k llar va ho-
vuzlar atrofida) ihota daraxtlari tizimi loyihalanadi, jarliklar va 
chuqurliklar yonida rmon polosalari, t la daraxtlar bilan qop-
lanadigan uchastkalar joylashtiriladi, haydalma yerlardagi ihota 
301 

---

daraxtlari polosalarining taxminiy maydoni aniqlanadi. Va nihoy-
at, konservatsiyalanishi, qishloq x jaligida foydalanishdan chiqa-
riiishi, k p yillik tlar bilan qoplanib tloqlashtirilishi kerak 
b lgan uchastkalar belgilanadi. 
Loyihalashning keyingi tartibi quyidagidek davom etadi: 
1. Yerlarni ular qishloq x jaligi uchun yaroqliligi (har xil 
ckinlar va yer turlari uchun) b yicha baholash, izlanishlar va 
qidiruviar materiallarini, uchastkalarni joylarda chuqur rganish 
natijasida yerdan foydalanishni intensivlash imkoniyati izlanadi: 
— qishloq x jalik va noqishloq x jalik yerlarini haydalma 
yerlarga zlashtirish, meiioratsiyaning har xii turlarini q llash 
hisobiga; 
— haydalma yerlar unumdorhgini tnaqsadli oshirish va ular 
rnassivlarini sh r do larini, ostiqcha namlangan joylarini, kirib 
qolgan chakalakzorlar, inayda rmonlar, botqoqliklarni tugatish 
y Ii bilan yiriklashtirish, sanatsiyalash yoki iilarning oshinl-
gan me'yor!arini q llashni taiab etadigan uchastkalarni ajratish 
hisobiga; 
— pichanzorlar va yayiovlar maydonlarini noqishloq x jalik 
verlari (chakalakzorlar, mayda rmonlar, botqoqlikiar, qurnliklar 
va boshq.) hisobiga kengaytirish bilan; 
— yem-xashak olinadigan yerlarni tubdan va yuzaki yaxshiiash. 
su orish, quritish, madaniy-texnik tadbirlarni tkazish hisobiga; 
— daraxtzorlarni (bo lar, uzumzorlar, rezavorzoriar) qayta 
riklash hisobiga. 
2. Bo lar, uzumzorlar, boshqa meva-rezavor daraxtlari joy-
lashtiriladi. 
3. Loyiha rejaida boshqa yer turlariga transformatsiyalanadi-
gan uclrastkalar belgilanadi; tubdan va yuzaki yaxshilasli uchun 
m ljallangan va tabiiy hoiatda qoiayotgan yem-xashak olinadigan 
yer turlari chegaralanadi; su orishva zaxini qochirishga m ljai-
langan yer massivlari ajratiladi. 
4. Yerlarni transformatsiyalash va yaxshiiashning xomaki rejai 
va yerlarning taxminiy (xomaki) eksplikatsiyasi tuziladi. 
5. Almashlab ekishlar tizimi tashkil etiladi va almashlab 
ekishdan tashqari uchastkalar joylashtiriladi. 
Transformatsiyalash rejai va yerlarning taxminiy eksplikatsiyasi 
2 nuiddatga tuziladi: hisoblangan (x jalikda bor resurslardan kelib 
chiqqan hoida, faqat haqiqatda foydalanishga kiritish mumkin 
bolgan yer turlari zlashtirish transformatsiyaiash va yaxshilaah 
302 

---

uchun tanlanadi) va bashoratlangan (barcha k zlangan tadbirlarni 
amalga oshirish). 
Tavsiya etilayotgan yechimlar k rsatkichlar tizimi yordamida 
asoslanishi kcrak.