O‘zbekistonda xor san’atining davriy bosqichlari shokarimov O‘ktamjon Ibragim o‘g‘li

TADQIQOT MATERIALLARI VA METODOLOGIYASI 
Madaniyatga yunon madaniyati afsonalari, kuy va qo‘shiqlari ma’lum darajada ta’sir 
ko‘rsatdi va aksincha xalqlarimiz hayoti afsonalari kuy va qo‘shiqlari haqida ma’lumotlar 
qadimgi yunon mualliflarining asarlarida o‘z aksini topdi. Masalan: Klimey Aleksandrskiy
Ksenifont, Strabon, Ptolomey, Gerodot asarlarida qadimgi xalqlarimizdagi turli ma’daniy 
qadriyatlar, xalq qahramonlari: To‘maris, Sparetiyeri, Zarina, Shiroq haqidagi ma’lumot va 
afsonalar keltiriladi. 
Amir Temur (1336-1405) davlati o‘z davrida Yevropa va Osiyodagi eng yirik 
mustahkam va rivojlangan davlat sifatida tanildi. Uning avlodlari boshqargan davlat Shohruh, 
Ulug‘bek, Xusayn Boyqaro davrlarida madaniyat va san’at gullab yashnadi. XIV asrning 
ikkinchi yarmidan asrning boshlarigacha bo‘lgan davr yorqin, sermazmun, samarali davr 
hisoblanadi. Markaziy Osiyo tarixida nihoyatda ko‘p, serqirra, rang-barang, madaniy ma’naviy 
boyliklarni yaratgani, xalq talantlari uchun imkoniyat yarata olganligi turkiy xalqlar madaniyati 
va san’ati tarixida tamoman yangi uzoq asrlarga ozuqa bergan qatlamlar yangi sahifalar vujudga 
keltirgani bilan mashhurdir. 
Birgalikda kuylash san’ati uzoq tarixga ega. Odamzod o‘zini qurshab turgan tashqi 
olamda, o‘zi yashayotgan jamiyatda, o‘zi bilan muloqotda bo‘layotgan kishilarda tarixan 
shakllangan va muayyan davrda amal qilayotgan badiiy ijod birgalikda kuylash namunalarida 
ro’yobga kelgan. 
TADQIQOT NATIJALARI 
Inson go‘zallikni xis qila olmas ekan, hech qachon uyg‘un, ma’naviy barkamol inson 
bo‘la olmaydi. Xor san’ati mana shu nozik tuyg‘ularni shakllantirish qudratiga egadir. 
O‘rta Osiyo xalqlari jumladan o‘zbek xalqi professional xor san’atiga ega bo‘lmasada 
qadim zamonlardan beri jamoa bo‘lib qo‘shiq aytish an’analariga ega bo‘lgan. O‘zini mehnat 
faoliyati, turmush tarzi bilan bog‘liq bo‘lgan, musiqiy durdonalarni yaratgan, og‘zaki usulda 
avloddan-avlodga qoldirgan. Bolalar, ayollar, erkaklar alohida qo‘shiq aytish an’analari bo‘lgan. 
Masalan: Diniy marosimda kattalarni zikr tushishi, marsiya qo‘shiqlarni kuylash, bolalarni 
ramazon oylarida ko‘pchilik bo‘lib qo‘shiq kuylashi, Navro‘z bayramlarida, mavsumiy sayllar, 
qiz bolalar va yigitlarni qo‘shiq kuylashi, to‘y marosimida ayollarni yor-yor, lapar, yalla, 
chertmak, besh qarsak jamoa (xor) va yakkaxon bo‘lib ijro etilgan. Asrlar davomida to‘plangan 
“Shashmaqom”ning vokal qismidagi taronalar ham uch-to‘rt va undan ko‘p xonandalar 
tomonidan aytilgan. Xalqimiz orasida keng tarqalgan ayniqsa Farg‘ona vodiysida “katta 

---

 
SCIENCE AND INNOVATION
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 7 
UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337 
312 
ashulalar” ham uch-to‘rt va undan ortiq xofizlar birgalashib ijro qilishgan. Ana shu folklor 
qo‘shiqlarning (yor-yor, o‘lan, yalla, xashar, besh qarsak, lapar, katta ashula va maqomlardagi 
tarona, ufor naqsh qismlari) birgalikda jamoa bo‘lib aytish kabi ijrochilik shakllari kelgusida 
o‘zbek xalqi orasida xor xavaskorligi, qolaversa o‘zbek xor san’ati janrining rivojiga zamin 
yaratdi. 
Xavaskorlik xor jamoalari oktabr inqilobidan keyin ommani siyosiy ijodiyotini o‘stirish, 
ommani uyg‘otish, uning ijodiy faoliyatini tashkil qilish kerak edi. Badiiy xavaskorlik sotsial 
ehtiyoj bo‘lib, u sobiq ittifoq davrida tug‘ildi, shakllandi va o‘sdi. 
1920 yillardan boshlab Respublikamizda raqs va xor jamoalari maktablarda, o‘quv 
yurtlarida tuzilib keng tarqaldi. Har bir to‘garaklarda kichik xor ansambli bo‘lib, yallalar, 
laparlar, revolyutsion qo‘shiqlar va marsiyalar ijro etilar edi. Shu yillarda Hamza Hakimzoda 
Niyoziyning faoliyati muhim ahamiyatga ega.
Shu davrlarda shahar va qishloqlardagi maktablarda xavaskorlik teatr, xor to‘garaklari 
tashkil qilindi. Bu jamoalar xor, raqs va badiiy so‘z guruhlaridan iborat edi.
Maktab teatr xavaskorlik to‘garaklarini tashkil etishda V.Sakovich, Ali Ardobus kabi 
tashabbuskorlar jonbozlik ko‘rsatdi. 1919 yili Sakovich 300 ta bolani maktab (xor, raqs va 
drama) teatriga birlashtirdi. “Zebiniso” maktabida qizlar xori, keyinchalik bu xor “San’atchi 
qizlar” nomi bilan yuritildi. 
1919 yilda Sh.Shoumarov “Namuna” nomli o‘zbek maktabida, 1922 yilda Saodatxonim 
Yenikeyeva Toshkentda o‘zbek qizlaridan xor jamoalari tuzdilar. 
Marg‘ilonda Usta Olim Komilov, Samarqandda Matyusuf Xarratov Turkiston fronti 
qismlarida ham internatsional konsert brigadalari tashkil topadi. Ular ommaviy qo‘shiqlarni va 
milliy ashulalarni kuylash bilan birga o‘zlari ham qo‘shiqlar to‘qishar edi. Masalan: “Botir 
askar”, “Soqchi” va shunga o‘xshash juda ko‘p kuy va qo‘shiqlar bastalab xor jamoalari bilan 
ijro qilar edilar. 1930 yillarga kelib musiqa xor xavaskorligida yangi burilish paydo bo‘ldi. 
Yangi-yangi qo‘shiqlar yetuk bastakorlar tomonidan xor jamoalari uchun yozildi va ijro etildi.
Yunus Rajabiy, Imomjon Ikromov, Orif Qosimov, Faxriddin Sodiqovlar bir-ikki ovozli 
xor qo‘shiqlari yaratdilar. Yunus Rajabiyning “Bizning qishloq” , Faxriddin Sodiqovning 
“Xormang endi, kolxozchilar” kabi qo‘shiqlari xavaskorlik xor jamoalarida keng tarqaldi. 1934 
yilda Toshkentda xavaskorlik san’atining viloyat musiqa badiiy olimpiadasi o‘tkazildi. 1000 
kishilik qo‘shma xor, 300 kishilik damli zarbli orkestr qatnashdi. Bu olimpiada xavaskorlik 
to‘garagi ish faoliyatini ancha faollashtirdi. 1937 yil Moskvada o‘tgan O‘zbekiston adabiyoti va 
san’ati dekadasida xor jamoalari faol qatnashdilar. 1938 yilda Respublika olimpiadasiga asosan 
maktab va o‘quv yurtlari xor jamoalari, xavaskorlik to‘garaklari son jihatdan ko‘paydi. 
Urushgacha davrda xor jamoalari soni ko‘paygani bilan sifat jihatidan uni son ijrochiligi 
hukmron edi. 1943 yildan boshlab Respublika ijodiy uyi o‘z faoliyatini davom ettira boshladi. 
1940 yillarning II-yarmidan boshlab barcha xor jamoalarini ishi tiklana bordi. 1946 yilda Badiiy 
xavaskorlikning ikkinchi olimpiadasi o‘tkazildi. Bunda 20 ming kishini o‘z ichiga olgan 
mingdan ortiq xavaskorlik jamoalari qatnashdi.
1949-1950 yillarda o‘tkazilgan uchinchi Sobiq ittifoq olimpiadasi o‘tkazildi. Bunda 1585 
xavaskorlik jamoasi bo‘lib 25 ming kishi qatnashdi. Unda o‘zbek xori va ansambllari ishtirok 
etdi. 1950 yillardan boshlab xor xavaskorligining ko‘p ovozlilik turi rivojlana bordi. Bunda 
Toshkent Davlat Konservatoriyasi, musiqa bilim yurti madaniy oqartuv texnikumi o‘qituvchi va 

---

 
SCIENCE AND INNOVATION
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 7 
UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337 
313 
talabalari tomonidan xor jamoalariga amaliy va metodik yordam berdilar va o‘zlari xor 
jamoalarini ko‘plab tuzdilar. 
S.Yudakovning “Tinchlik tarafdorlari marshi”, A.Muxamedovning “Tinchlik 
bayroqdori”, S.Yudakovning “Mirzacho‘l” syuitasidan ayrim qismlari va ko‘p ovozli xorlar 
yangradi. 1953, 1954, 1955 yillarda o‘tkazilgan ashula bayramlarida 20 ming xavaskor ijrochilar 
qatnashdi. Xilma-xil ko‘p ovozli xor asarlari yangradi. Bunda yuqori ijrochilik mahoratini 
namoyish etdilar. 1950 yillarni oxiriga kelib Toshkent Davlat Konservatoriyasi o‘qituvchilari 
M.Subayeva, S.Valenkovlarning bolalar xori tashkil qilindi. 1960-1970 yillarga kelib 
xavaskorlik xor jamoalarini son va sifati o‘zgardi. 1975-1977 yillarga kelib Birinchi Butun 
ittifoq mehnatkashlar badiiy ijodiyoti festivalining zonal ko‘riklarida ko‘pgina xor jamoalari 
laureat, diplom va oltin medallar bilan taqdirlandilar. 
1977 yilda O‘zbekiston xavaskorlik xor jamoalari Tallinda o‘tkazilgan festivalda o‘z 
chiqishlari orqali o’z xor jamoalari mahoratlarini namoyish qildilar. Bugungi kunda qadar 
O‘zbekistonda musiqa va xor san’atiga yanada katta e’tibor berilmoqda.
Respublikamizda bolalar xor ijrochiligining rivojlanishida Ye.M.Kenzer, S.A.Valenkov, 
A.Vasileva, O‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan artist Sh.Yormatovlarning xizmatlari juda katta. 
Hozirgi davrda “Bulbulcha” bolalar xori Toshkent Davlat Radiosi Telekompaniyasi qoshida 
tashkil topgan va ayni vaqtda O’zbekiston badiiy jamoalari ijodiy birlashmasi qoshida o’z ijodiy 
faoliyatini olib bormoqda. Ansamblning badiiy rahbari O’zbekiston xalq artisti, professor 
Sh.Yormatovdir. U insonning bolalar xor musiqasiga qo’shgan xissalari haqida juda ko’plab 
ma’lumotlar ommaviy axborot vositalari orqali tadbiq qilinib kelinmoqda. Hozirgi kunda 
ansamblining o’zida yosh va ijrochilar tarkibiga ko’ra 8 ta guruh faoliyat olib borilmoqda. 
Ularning dasturida ko‘p ovozli jo‘rsiz xor asarlari mavjud. Bunday xor jamoalari kelgusida 
professional xor jamoalarini rivojlanishiga olib keladi.
Aralash xorlar Respublikamizni har bir san’at institutlari, akademik-litseylar va 
kollejlarida mavjud. Hozirgi davrda Respublikamizda yuzlab ashula va raqs ansambllari, folklor 
ansambllari mavjud. Xor jamoalari ayollar va erkaklar vokal ansambllari tuzish va keyinchalik 
uch-to‘rt ovozlik xor vokal gruppalarni tashkil qilish mumkin. Kelgusida bunday xor jamoalari 
mahalliy xalq orasida rivojlanishi mumkin. “Anor” xalq ansambli Farg‘onaning Quva viloyatida, 
Namangan viloyati Chust tumani “Gulruh”, “Chust taronalari”, “Rohat”, “Shalola” xalq xorlari 
faoliyat ko‘rsatib kelmoqda.