Bilal Həsənli Nazilə Abdullazadə

İfadəli oxunun fiziologiya və psixologiyası
. 
İnsanın nitqində 
fikir, hiss və iradənin özünü vəhdətdə büruzə verməsi psixofizioloji 
fəaliyyətin qanunauyğun nəticəsidir. Bu proses öz elmi izahını 
1
Никольская С.Т., Майоров А.В., Осокин В.В. Выразительное чтение. 
Ленинград, Просв, 1990, с. 17.
2
Найденов Б.С., Завадская Т.Ф., Соловьева Н.М., Шевелев Н.Н. Вырази-
тельное чтение. Ленинград: Просв, 1990, с. 17-18.

---

104 
İ.P.Pavlovun insanın ali sinir fəaliyyətini müəyyənləşdirən iki 
siqnal sisteminin qarşılıqlı təsiri haqqında təlimində tapır. 
İ.P.Pavlovun tədqiqatları göstərmişdir ki, xarici mühiti duymaq 
üçün insanlarda və heyvanlarda birinci siqnal sistemi mövcuddur. 
İnsanın psixi fəaliyyəti ətraf mühitdən aldığı müxtəlif qıcıqlandı-
rıcılarla şərtlənir. Lakin insan ətraf mühitdə olan xarici qıcıqları 
qəbul etməklə, duymaqla yanaşı, ikinci siqnal sistemi olan sözün də 
mənasını dərk edir. İnsan söz vasitəsilə düşündüklərini, gördük-
lərini, duyduqlarını təsəvvür edir və başqasına çatdıra bilir. Məhz 
buna görə də İ.P.Pavlov sözü “çoxəhatəli qıcıqlandırıcı” adlandı-
rırdı. Ali sinir fəaliyyətinin söz siqnalları səviyyəsi baş beyin qabığı 
ilə əlaqəli olub yalnız insana xasdır. İnsan beyninin sol yarımkürəsi
nitqi, mücərrəd təfəkkürü, düşünməni, sağ yarımkürəsi isə ən çox 
hiss orqanlarından informasiyaları qəbul edir və onları konkret 
obrazlar şəklində formalaşdırır. 
Müasir fiziologiya və psixologiya bütün şagirdlərə şifahi 
nitqin bir forması kimi ifadəli oxu bacarıqlarının aşılanmasını 
mümkün hesab edir.
Şagirdin bacarıq, qabiliyyət, istedad kimi 
fərdi-psixoloji xüsusiyyətləri anadangəlmə deyil, fəaliyyət, təmrin-
lər vasitəsilə inkişaf etdirilir. Səsli oxu, o cümlədən ifadəli oxu
monoloji nitq olduğu üçün şifahi nitqin bütün xüsusiyyətlərini 
özündə ehtiva edir. Şifahi nitq zamanı danışan adamlar bilavasitə 
bir-birlərini görür, eşidirlər. Danışan adamın üz və bədəninin ifadəli 
hərəkətləri, səsinin ahəngi nitqin məzmununun, buna bəslədiyi 
mənfi və müsbət münasibətlərin anlaşılmasına yardım göstərir. 
“Şifahi nitqdə səsin ahəngi və ifadəli hərəkətlər sayəsində eyni söz 
müxtəlif mənada işlədilib, fərqli şəkildə başa düşülə bilər. Məsələn, 
adicə “Yenə gəldi” sözləri tələffüzdən asılı olaraq, həm sevinci, 
həm nifrəti, həm də biganəliyi bildirə bilər. 
İfadəli oxu monoloji nitq səciyyəli fəaliyyətdir. Bu nitqin rəvan 
getməsi üçün danışan adamın verəcəyi məzmunu aydın dərk etməsi, 
zəngin söz ehtiyatına malik olması, nitqin emosionallıq xüsusiyyət-
lərinə, dilin qayda qanunlarına mükəmməl yiyələnməsi əsas şərtdir. 
Yəni monoloji nitqin məzmunluluğu ilə ifadəliliyi üzvi surətdə 
birləşməlidir. Əks təqdirdə, nitq monoton, cansıxıcı və cazibəsiz 

---

105 
olur.” 
1
Bədii əsərin təxəyyüldə yaratdığı obrazlar oxucuya emosional 
təsir göstərir və o, oxu zamanı müəllifin fikirlərini çatdırmaqla 
bərabər, təsvir olunanlara öz münasibətini də ifadə edir. Bu zaman 
ifaçı əsərin məzmunu ilə yanaşı, müəllifin bədii sözdə əks olunan 
hiss və düşüncələrini, təsvir olunanlara münasibətini də mənimsəyir 
və dinləyicilərə ötürür. Buna nail olmaq üçün cümləni düzgün 
səsləndirmək, dinləyicilərin diqqətini detallardan əsas, başlıca 
cəhətə yönəltmək lazım gəlir. 
Lakin gündəlik həyatdakı nitqində insan öz düşüncələri, real 
faktlar, şahidi olduqlarından söz açdığı halda, oxu zamanı müəllifin 
sözlərini, fikirlərini çatdırır. Bu zaman o, müəllifin sözlərinin, 
fikirlərinin mahiyyətinə varmadan, hisləri duymadan, “yaşamadan”,
onları doğuran hadisələr haqqında dolğun təsəvvürə malik olmadan 
da səsləndirə bilər. Lakin belə oxu ifaçının fikir, hiss, iradəsinin 
vəhdəti kimi meydana çıxmır, oxu nitqin əsas funksiyasını – ünsiy-
yəti yaratmır, bədii əsərin ideya-estetik mahiyyəti aşkara çıxmır. 
İfadəli oxu gündəlik həyatda istifadə etdiyimiz adi nitqdən fərq-
ləndiyi üçün, şagirdlərdə ifadəli oxuda zəruri olan emosional-iradi 
keyfiyyətlərin, digər xüsusi bacarıqların formalaşdırılması zəruridir.