tiv proseslər, ictimai həyatın beynəlmiləlləşməsi prosesi özünü göstərir. Cəmiyyət inkişaf etdikcə milli hədlərin dağıdılması, ümumdünya üzrə əlaqələrin möhkəmlənməsi, ictimai həyatın beynəlmiləşməsi meyli artır . Əlbəttə, müsir dövrdə bu proses son dərəcə
ziddiyyətli şəkildə təzahür edir. Lakin buna baxmayaraq o müasir dünya
tarixinin artmaqda olan vəhdətinin ifadə forması kimi özünü getdikcə daha
aydın göstərir. Hazırda dünya ölkələrinin qarşılıqlı tə'siri və asılılığı
möhkəmlənir. Bir çox cəhətdən vahid, bütöv dünya formalaşır. Dövlətlərin
qarşılıqlı asılılığının artması gedişində tarixi prosesin vəhdətinin ifadə
formaları daha da təkmilləşr. Nəticədə tarixin bəşəriyyətin inkişafının
vahid prosesi olması faktı daha aydın görünməkdədir.
Tarixi prosesin dialektik izahı onun ümumiliyi, vəhdəti ilə yanaşı
konkret təfərrüatı, rəngarəngliyi və özünəməxsusluqlarının da
öyrənilməsini şərtləndirir. Fəlsəfə təkcə müxtəlif dövrlər arasındakı ümu-
mi cəhətləri deyil, həm də onların hər birinə xas olan spesifikliyi nəzərdə
tutur.
Real tarixi prosesin rəngarəngliyi əsas etibarilə zaman və məkan amillərinin tə'siri nəticəsidir. Birinci qrup amillər bunu ifadə
edir ki, vahid tarixi inkişaf prosesi müxtəlif xronoloji mərhələlərə və
dövrlərə bölünür. Məkan amilləri də çox mühüm olub, eyni vaxt ərzində
lakin müxtəlif ərazilərdə fəaliyyət göstərən ölkələrin və xalqların bir –
birindən fərqləndiyini ifadə edir.
Tarixi prosesin rəngarəngliyi hər şeydən əvvəl onun qeyri- bərabər
inkişaf etməsində təzahür edir. Bu qeyri- bərabərlik bəşər cəmiyyətinin ilk
dövrlərindən özünü göstərmişdir. Belə ki, əlverişli təbiət şəraiti olan
ərazilərdə yaşayan xalqlar və ölkələr belə şəraiti olmayanlara nisbətən
sür'ətlə inkişaf edirdi. Sonrakı inkişaf gedişində qeyri- bərabərliyi
şərtləndirən amillər silsiləsində təbii xarakterli amillər arxa plana keçir,
istehsalın səviyyəsi, elmin və texnikanın inkişafı göstəriciləri üstün yer
tutmağa başlayır.
Deyilənlərlə yanaşı tarixi prosesin rəngarəngliyi xeyli dərəcədə ta-
rixi mühit deyilən amilin tə'siri ilə bağlıdır. Bunun aydın təzahürünü
geridə qalmış xalqların özünəməxsus inkişafı yoluna düşməsində də
görmək olar.
Nəhayət tarixi prosesin rəngarəngliyinə ölkənin daxilində siyasi və
ideoloji, sosial və mədəni amillər, subyektiv amilin inkişaf dərəcəsi də
508
müəyyən tə'sir göstərir. Məhz bunun nəticəsində eyni bir sosial zəmində
yüksələn mədəniyyət, ideya, tə'sisat və təşkilatlar, həyat fəaliyyəti
formaları bir- birindən fərqlənir.
Yuxarıda deyilənlər sübut edir ki,