Şəxsiyyətin cəmiyyətdə konkret rolu onun burada öz yerini necə başa düşməsi və qiymətləndirməsi ilə müəyyən olunur . Beləliklə
şəxsiyyətin sosial fəaliyyəti onun öz «Mən»inin süzgəcindən, yəni mənlik
şüurundan keçərək baş veir. Şəxsiyyətin mənlik şüuru da öz növbəsində
onun ictimai əlaqələrindən və sosial fəaliyyətindən asılıdır. Belə ki,
onların təsiri ilə şəxsiyyətin daxili aləmi, dünyagörüşü, əxlaqi prinsipləri,
siyasi mövqeyi, bilik və təcrübəsi formalaşır. Şəxsiyyət tarixi inkişafın
məhsuludur, onun bütün xassə və keyfiyyətləri sosial mühitin təsiri altında
yaranır. Lakin bu təsiri fatalistcəsinə anlamaq doğru olmazdı. Belə ki, in-
san fəal təbiətə malikdir və onu əhatə edən ətraf mühitə əks təsir göstərir.
Şəxsiyyət inkişaf etdikcə onun
mentaliteti (ağlı, təfəkkürü, mənəvi
tərzi) də zənginləşir. Hər bir şəxsiyyətin malik olduğu ənənələr,
mədəniyyət və sosial mühit onun mentalitetini formalaşdırır.
Şəxsiyyətin inkişafının çox mühüm göstəricisi onun əxlaqi yetkinlik dərəcəsidir . Hələ uşaq ikən insan «yaxşı» və «pisin» nə
olduğunu anlamağa başlayır. Bu prosesdə əvvəlcə şəxsi faydalılıq üstün
yer tutsa da, bir müddət keçdikdən sonra onda başqalarının bəyəndiyi
əməllərə, təriflənən hərəkətlər meyl güclənir. Yetkinləşdikdən sonra
şəxsiyyətdə mənəvi borc anlayışı formalaşır. Bu, onun öz davranışını
ümumi tərəfindən qəbul olunmuş əxlaqi normalar və qaydalar ilə
uyğunlaşdırmasında ifadə olunur. Borcun başa düşülərəkdən yerinə
yetirilməsi şərəf anlayışını, özünə hörmət hissini əmələ gətirir.
Beləliklə şəxsiyyət inkişaf etdikcə o öz davranışının və daxili
aləminin subyekti kimi çıxış edir. Bu proses birdən- birə baş vermir,
öz inkişafında aşağıdakı üç mərhələdən keçir: Birinci mərhələdə insan
özünün həqiqi istəyini kifayət qədər adekvat anlaya bilmir. Mövcud
1
Философия. Минск. 1999, с.312.
554
şəraitin ona təsirinin keyfiyyəti və səviyyəsini heç də həmişə düzgün
nəzərə almır. Beləliklə də bəzən öz hərəkətlərinin uğurla nəticələnməsinə
əngəl yaradır.