Tilshunoslikka kirish fanining predmeti

EPENTEZA 
Ikki undosh orasiga unli qo’shish. Fikr-fikir, hukm-hukum, nutq-nutiq, 
matn-matin, ilm-ilim.
 
 
MAVZUGA OID ASOSIY MASALALAR BAYONI 
 
Fonetika grekcha “phone” so’zidan kelib chiqqan. Tilshunoslikda tilning 
tovushlar tizimi haqidagi fan FONETIKA deb yuritiladi.
Nutq tovushlari inson a’zolarining harakati natijasida vujudga keladi, yani 
o’pkadan chiqayotgan havo tovush paychalarini tebratib, bo’g’iz, og’iz yoki burun 
bo’shlig’ida turli shaklga kiradi, havoda to’lqin hosil qiladi. Agar ushbu to’lqin 
qulog’imizga yetib borsa biz uni nutq tovushi sifatida eshitamiz. 
Tovushlarning nutq organlari vositasida hosil qilinishi masalasi bilan FISI-
OLOGIYA shug’ullanadi. Nutq organlarining faoliyati natijasida hosil bo’lgan 
to’lqinlarning xususiyatlari masalasi bilan fizika fanining tarmog’i AKUSTIKA 
shug’ullanadi. Hosil bo’lgan tovushlar lingvistik ma’noga ega bo’lishi yoki 
bo’lmasligi mumkin. Tovushning ma’no ajratish funksiyasini tilshunoslikning tar-
mog’i bo’lgan FONOLOGIYA o’rganadi. 
 
 
 
FONETIKA 
 
Fiziologik fonetika Akustik fonetika Fonologiya 
 
F i z i o l o g i k fonrtika tovushning paydo bo’lishidagi fiziologik aso slar, 
nutq apparati, aktiv va passiv organlar, artikulyatsiya, artikaulyatsiya bazasi, 
tovushlarni talaffuz organlarining ishtirokiga ko’ra klassifikatsiya qilish masalalari 
bilan shug’ullanadi.
A k u s t i k (Akustikos -eshitish) fonetika tovush paydo bo’lishining fizik 
asoslari, tovushning fizik hususiyati, tovushning balandligi (tebranishlar soni), 
tovushning kuchi (tebranishlar kuchi), davomiyligi (tebranishlar vaqti), tovush te mbri 
(fr.: tembre-qo’ng’iroq), rezonans (fr.: resonanse-aks-sado) rezonator, ton, oberton, 
formant (lot. formantis -tashkil qiluvchi) kabi masalalar bilan shug’ullanadi. 

---

75 
F o n o l o g i y a n i n g asosiy masalalari deganda: fonema nima? tillardagi 
fonemalar soni, fonologik oppozitsiya, fonemalarning ma’no ajratuvchi xusus iyatlari, 
fonemalarning kuchli va kuchsiz pozitsiyalari va boshqalar nazarda tut iladi. 
Nutq tovushlari ikki guruhga bo’linadi: 
a) unlilar, 
b) undoshlar. 
Unli tovushlar hosil bo’lish usuliga ko’ra o’pkadan chiqayotgan havoning 
hech qanday to’siqqa uchramasdan bo’g’iz, og’iz yo ki burun bo’shlig’ida modi-
fikatsiya bo’lishi bilan hosil bo’lish jihati bilan undoshlardan ajralib turadi. Unlilar 
quyidagicha klassifikatsiya qilinadi: 
1. Og’izning ochilishiga ko’ra: keng, o’rta, tor unlilar. 
2. Hosil bo’lish o’rniga ko’ra: old qator, o’rta qator, orqa qator unlilar. 
3. Tilning ko’tarilishiga ko’ra: quyi ko’tarilish, o’rta ko’tarilish, yuqori ko’tarilish unli-
lari. 
4. Lablarning ishtirokiga ko’ra: lablangan, lablanmagan. 
5.Artikulyatsiyaning davomiyligiga ko’ra: cho’ziq, yarim cho’ziq, qis qa unlilar.
6. Artikulyatsiyaning turg’unligi (bir holatdan ikkinchisiga ) o’tishiga ko’ra: mono f-
tong, diftong.