Abu rayhon beruniy nomidagi toshkent davlat texnika universiteti stansiya va podstansiyalarning elektr qismi

 
Hisobotni rasmiylashtirish. 

---

 
Hisobotda qo„yidagilar ko„rsatilishi lozim: Eruvchan saqlagichlar haqida 
qisqacha ma‟lumot, tajriba stedining sxemalari, o`lchov natijalari yozilgan 
jadvallar, laboratoriya ishidan qilingan xulosa. 
 
Sinov savollari. 
1.Eruvchan elementning himoya tavsifi deb nimaga aytiladi ? 
2.Eruvchan elementning nominal toki deganda nimani tushunasiz ? 
3.Eruvchan elementli saqlagichlar qanday elektr tarmoq va elektr 
qurilmalarning himoyasida keng qo`llaniladio` 
4. Saqlagichlar elektr zanjirga qanday ulanadi? 
5.Saqlagichlarning qanday turlarini bilasiz?
 
12 - LABORATORIYA ISHI 
SHINALARNING O`ZARO ELEKTR DINAMIK ZO`RISISHLARINI 
ANIQLASH 
Ishdan maqsad
. shinalardan tokning oqishiga ko`ra, ularda sodir bo`ladigan 
ta'sir etuvchi kuchlarni analitik usul va laboratoriyadan olingan natijalarni 
taqqoslab ko`rishdan iborat. 
Qisqacha nazariy ma’lumot.
Shinalardan tokning oqishiga ko`ra, ular 
orasida o`zaro ta'sir etuvchi mexanik kuch paydo bo`ladi. Bunday kuchlar elektr 
dinamik ta'sir etuvchi kuchlar deb yuritiladi. Uning qiymati o`tkazgichlarning 
barcha qismlaridagi tok kuchiga bogliq. Tok kuchining qiymati qisqa tutashuvning 
dastlabki momentidagi (qisqa tutashuvning zarba toki) elektr dinamik ta'sir etuvchi 
kuchga bogliq. 
Zamonaviy energosistemada sodir bo`lgan qisqa tutashuvning zarba toki bir 
necha yuz ming amperga etadi, uning tuzilishi va tok o`tkazuvchi qismlarda katta 
miqdorda elektr dinamik kuchni ta'sir etishga olib keladi. 
Elektr qurilma va uning tuzilishida asosan, elektr dinamik muvozanat va 
tokni oqishidan elektr dinamik ta'sir etuvchi kuchning paydo bo`lishini e'tiborga 
olish lozim. 
Shinalar orasidagi elektr dinamik ta'sir etuvchi kuch asosan, magnit maydon 
kuchlanganligi, muxitning tarkibi, tok kuchi va uning tuzilishiga bogliq. Ular 
asosan ikki hil usulda anihlanadi: 
a) Bio – Savar konuni; 
b) tugundagi energiyalarning o`zgarishi bo`yicha. 
Ushbu uslubiy ko`rsatmada ularni aniqlash asosan, ikkita parallel shinalar 
uchun Bio – Savar sonunidan foydalanib, elektr dinamik kuchni ko`rib chiqish 
bilan chegaralanilgan. Shinalarga magnit maydon ta'sir etishi bilan ularda sodir 
bo`ladigan kuchni aniqlash uchun Bio - Savar sonunidan foydalaniladi. U 
quyidagicha: 

---

]
[
)
sin(
H
l
H
i
H
l
F




(12.1) 
bunda, F – shinaga ta'sir etuvchi kuch, H; 
H – magnit maydon kuchlanganligi, A / H; 
i – tok kuchi, A;
l – shinaning uzunligi, m. 
To`gri burchakli parallel shinalarni o`zaro elektr dinamik kuch ta'siri uning 
geometrik o`qiga ko`ra, tokning oqishi esa, parallel shinalarning kesim yuzasi 
bo`yicha tokni taqsimlanishdagi haqiqiy qiymati bilan almashtirilib, shinalar 
orasidagi o`zaro elektr dinamik ta'sir etuvchi kuch quyidagi formula bilan 
aniqlanadi.
F=H · i
2
· l [H]
(12.2) 
Chunki sin(
)
(
l
H

Parallel shinalardan biri orqali oqayotgan tokka to`gri 
proportsional bo`lib va unda hosil bo`lgan magnit maydon kuchlanganligi 
quyidagicha: 
a
i
H
I



7
10
2
(12.3) 
bunda, a - shinalar orasidagi masofa, mm. 
(12.3) ni va (12.2) ga qo`yib, quyidagiga ega bo`lamiz: 
a
l
i
i
F
I







2
7
10
2
[H]
(12.4) 
(12.4) da tok - amperda, masofa esa, millimetrda berilgan. 
Musbat (Q) va manfiy (–) belgilar shinalarning o`zaro bir biriga tortilishi, 
ular bo`yicha tokning oqishi bilan bir hil yo`nalish va aksincha, ularni bir-biridan 
itarilishi esa, har hil tomonga yo`nalishini ko`rsatadi. 
Ta'sir etuvchi kuchni aniqlashda (12.4) formulani har doim ham qo`llash 
to`gri kelavermaydi. Bu formulaga rostlovchi forma koeffitsienti kiritiladi va 
shinaning geometrik o`lchamlari xisobga olinadi, u forma koeffitsienti deb ataladi. 
U quyidagi formula bo`yicha aniqlanadi: 
a
l
i
i
K
F
I
ø








2
7
10
2
[H]
(12.5) 
bunda, - shinaning o`zaro geometrik o`si orasidagi masofa. 
Shakl koeffitsientining qiymati egri chiziq bo`yicha aniqlanadi, u katalogdan 
olinadi. 
Shuni ta'kidlash lozimki, shinalar orasida o`zaro ta'sir etuvchi kuchga 
nisbatan formulani qo`llash to`gri bo`ladi. Unga qo`shimcha shina uzunligini 
hisobga oladigan (12.5) ga to`ldiruvchi koeffitsient kiritiladi. Ularga ta'sir etuvchi 
elektr dinamik ta'sir etuvchi kuchni anihlash formulasi quyidagicha: 
a
l
i
i
K
K
F
m
ø









2
1
7
10
2
[H]
(12.6) 

---

Shakl koeffitsientining (1.1- rasm ) qiymati K
f
- 0 dan 1,4 gacha bo`lgan 
keng chegarada o`zgaradi. Shinaning ko`ndalang kesimi perimetriga ko`ra, shinalar 
orasidagi masofa teng yoki katta bo`lganda, amalda shakl koeffitsienti 1 (bir) ga 
teng deb qabul silinadi. 
Uch fazali qisqa tutashuvda shinalararo elektr zanjirga ta'sir etuvchi kuch 
asosan, o`rtadagi shinaga ko`ra aniqlanadi. 
Elektr dinamik ta'sir etuvchi kuchning qiymati quyidagicha: 
ø
zap
K
a
l
i
F






2
7
max
10
3
[H]
(12.7) 
bunda i
zap
– qisqa tutashuvdagi tok, A; 
l – shinanig uzunligi (mm, sm, m); 
a – shinaning o`zaro geometrik o`slari orasidagi masofa, m, 
0,87 – turli fazalarni suriladigan momentida, toklarni mos 
kelmasligining xisobga olish koeffitsienti.