Axloqiy tushunchalaming turli yosh davrlarida
shakllanish darajasi
Axloqiy
qadriyatlar
Axloqiy
tuyg‘ular
Axloqiy
onglilik
120
muomala-munosabatlarida namoyon bo‘ladi. Qadimgi faylasuflar-u,
donishmandlar ijodida odob-axloq malasalari markaziy o‘rinni egallab
kelgan. Ular axloq-odobni jamiyatning «poydevori» deganlar.
Shuning uchun jamiyatning har bir a’zosining xulqi-odobiga alohida
e’tibor bilan qaraladi.
Muqaddas Qur’oni Karimda va payg‘ambarimiz Muhammad
Alayhissalomning hadislarida insoniy axloq-odobning barcha qirralari
o‘z ifodasini topgan.
Quyidagi hadislarni misol tariqasida keltirishimiz mumkin:
«Farzandlaringizni izzat-ikrom qilish bilan birga axloq-odobini ham
yaxshilangizlar», «Men barcha yaxshi axloqni takomillashtirish uchun
yuborilganman», «Mo‘min kishida quyidagi ikki xislat bo‘lmasligi
kerak: baxillik va axloqsizlik».
Ma’lumki, ota-bobolarimiz qadimdan bebaho boylik bo‘lmish
ilm-u ma’rifat, ta’lim va tarbiyani inson kamoloti va millat
ravnaqining eng asosiy sharti deb bilganlar. Albatta, ta’lim-tarbiya -
ong mahsuli, lekin ayni vaqtda ong darajasi va uning rivojini ham
belgilaydigan, ya’ni xalq ma’naviyatini boyitadigan eng muhim
omildir».
Husayn Koshifiyning «Axloqi Muhsiniy» asari shaxsiy, oilaviy
va fuqarolik axloq asoslarini o‘z ichiga olgan. U 40 bobdan iborat.
Muallif asarda adolat, sabr, yoqimlilik, hayo, odob, ishonch, va’daga
vafo qilish masalalari haqida so‘z yuritadi.
Jaloliddin Davoniyning «Axloqi Jaloliy» asarida axloqiy
muammolar, ijtimoiy-falsafiy masalalar tahlil qilinadi. Asarni
yozishda muallif Arastu, Aflotun, Abu Nasr Farobiy, Ibn Sinolar ning
axloqiy ta’limotlaridan foydalangan, Risola uch qismdan iborat bo‘lib,
birinchi qismida xulqiy tarbiya va axloqiy xislatlarni egallash haqida
so‘z yuritib, axloqning asosiy tushunchalari: donolik, adolat, iffatga
mufassal to‘xtalgan, axloq ilmining maqsad va vazifalari belgilab
berilgan. Ikkinchi qism oila va oilaviy hayot masalalariga
bag‘ishlangan. Unda bolalarni tarbiyalash va kamolga yetkazish, kasb-
hunarni egallash yoritiladi. Uchinchi qism ijtimoiy-siyosiy masala-
larga bag‘ishlangan.
Ahmad
Yugnakiyning
«Hibbat-ul-haqqoyiq»
asari
ta’limiyaxloqiy yo‘nalishda yozilgan bo‘lib, bilimlilik, adolat, saxovat
kabi xislatlar ulug‘lanadi, yetuk insonni tarbiyalash g‘oyasi ilgari
suriladi.
121
Amir Temur «Axloqiy Husniya» – yaxshi xulqlar egasi bo‘lgan.
U oqil va tadbirli sarkarda sifatida odamlarni ishga tayinlashda ham,
vazifasidan ozod etishda ham shoshmashosharlik va adolatsizlikka
yo‘l qo‘ymagan. Amir Temur singari jahon ma’naviyati saltanatida
o‘z o‘rinlariga ega bo‘lgan buyuk bobokalonlarimizning axloq, go‘zal
xulq haqidagi fikrlari bugungi kun talabi bilan yozilgandek tuyuladi.
Amir Temurning vasiyatlaridan xalqiga cheksiz sodiqligini, millatini
ulug‘laganini, ozodlik uchun kurashuvchan, axloqiy madaniyati
yuksakligini ko‘rish mumkin: «Millatning dardiga darmon bo‘Iing.
Zaiflarni qo‘riqlang, yo‘qsinlarni boylar zulmiga tashlamang. Adolat
va ozodlik dasturingiz, rahbaringiz bo‘lsin».
Ota-bobolarimizning asrlar davomida to‘plagan hayotiy tajribasi,
diniy, axloqiy, ilmiy, adabiy qarashlarini ifoda etgan yodgorliklar
orasida Xorazm vohasi hududida yaratilgan bebaho ma’naviy obida
«Avesto» kitobi alohida o‘rin tutadi. Ana shunday o‘lmas asori-
atiqalar bu ko‘hna o‘Ikada, bugun biz yashab turgan tuproqda
qadimdan buyuk madaniyat mavjud bo‘lganidan guvohlik beradi.
«Avesto»ning tub ma’no-mohiyatini belgilab beradigan «Ezgu fikr,
ezgu so‘z, ezgu amal» degan tamoyilni oladigan bo‘lsak, unda hozirgi
zamon uchun ibrat bo‘ladigan axloqiy saboqlar borligini ko‘rish
mumkin.
Ma’lumki har bir xalqning o‘z afsonaviy qahramonlari,
pahlavonlari bo‘ladi. Shu ma’noda xalq og‘zaki ijodining noyob
durdonasi bo‘lmish «Alpomish» dostoni millatimizning o‘zligini
namoyon etadigan, avlodlardan avlodlarga o‘tib kelayotgan
qahramonlik qo‘shig‘idir. Bu mumtoz asarda tarix to‘fonlaridan,
hayot-mamot sinovlaridan omon chiqib, o‘zligini saqlagan, el-
yurtimizning bag‘rikenglik, matonat, olijanoblik, vafo va sadoqat kabi
axloqiy fazilatlari o‘z ifodasini topgan. Shu bois «Alpomish» dostoni
bizga vatanparvarlik fazilatlaridan saboq beradi.
Abdulla Avloniyning «Turkiy guliston yoxud axloq» kitobining
«Haqqoniyat» deb atalgan bobida rostlik va to‘g‘riso‘zlikni insonning
eng insoniy sifatlaridan biri deb hisoblaydi. U bola tarbiyasida
o‘sayotgan shart-sharoit va tarbiyaning roliga alohida e’tibor beriladi.
A.Navoiy ijodida ham axloq-odob masalalariga katta ahamiyat
berilgan. «Odobli inson barcha odamlarning yaxshisidir va barcha
odamlar uchun yoqimlirog‘idir» - deydi mutafakkir A.Navoiy.
A.Navoiyning «Mahbub-ul qulub» asarida odob, axloqqa oid g‘oyalar
122
ilgari surilgan. Insonparvarlik g‘oyalari ulug‘langan. Maktabgacha
ta’lim-tarbiyani tashkil etish fani yosh avlodni axloqiy rivojlanishida
tarbiya va ta’limni muhim omil deb hisoblaydi. Pedagogika va
ruhiyatga oid tadqiqotlar natijalarining ko‘rsatishicha, Maktabgacha
ta’lim davri bolaning ma’naviy shakllanishida eng muhim bosqichidir.
Shu davrda ma’lum maqsadga qaratilgan ta’limtarbiya ta’sirida
shaxsning axloqiy sifatlari shakllana boshlaydi. 6-7 yoshda ijobiy xulq
normalarining ancha barqaror shakli yuzaga keladi. Bola atrofdagilar
bilan bo‘ladigan munosabatlarida egallab olgan axloq normalariga
asoslangan holda ish tutadigan bo‘lib qoladi. Shuning uchun bolalarga
ilk yoshdan boshlab axloqiy tarbiya berib borish muhimdir.
Axloqiy tarbiyaning asosiy tamoyillari quyidagilarni o‘z ichiga
oladi:
g‘oyaviy va tarbiya ishining ma’lum maqsadga qaratilganligi;
ta’lim-tarbiya ishiga bola shaxsini hurmat qilgan holda
yondashish;
axloqiy tarbiya ishini hayot va zamon bilan birga olib borish;
bolalarning faolligi;
oila va MTTlarining tarbiyaviy ta’sirining birligi;
bola shaxsidagi ijobiy sifatlarga suyanish;
bola shaxsini har tomonlama rivojlanishini ko‘zda tutish.
Axloqiy tarbiya prinsiplarini pedagogik shart-sharoit bilan
qo‘shib amaga oshirish bolaning axloqiy rivojlanishiga samarali ta’sir
etadi.
Axloqiy tarbiya metodlari. Maktabgacha ta’lim yoshidagi
bolalarga axloqiy tarbiya berishda har xil metod va usullarni qo‘llash
muhim ahamiyatga egadir. Axloqiy tarbiya metodlari – bolalarning
axloqiy tasavvur va bilimlarni egallab olishga qaratilgan faoliyat
usulidi.
Quyida keltirilgan hamma metodlar orqali bolalarga axloqiy
norma va qoidalar, ijtimoiy hayot voqealari o‘rgatiladi. Ularda axloqiy
tasavvur va tushunchalar shakllantiriladi. Bu guruh metodlariga
qo‘yiladigan asosiy talablar: Bolalarning yaxshilik, yomonlik
to‘g‘risidagi tasavvurlarini e’tiborga olish; axloqiy xulq-atvor
normalarini muhokama qilish uchun maxsus yaratilgan vaziyatda
bolalarning o‘zlarini faol qatnashtirish; har bir bolaning his-tuyg‘usiga
ehtiyotlik bilan munosabatda bo‘lish.
123
Yuqorida keltirilgan hamma metodlar orqali bolalarga axloqiy
norma va qoidalar, ijtimoiy hayot voqealari o‘rgatiladi. Ularda axloqiy
tasavvur va tushunchalar shakllantiriladi.
Bu guruh metodlariga qo‘yiladigan asosiy talablar: Bolalarning
yaxshilik, yomonlik to‘g‘risidagi tasavvurlarini e’tiborga olish;
axloqiy xulq-atvor normalarini muhokama qilish uchun maxsus
yaratilgan vaziyatda bolalarning o‘zlarini faol qatnashtirish; har bir
bolaning his-tuyg‘usiga ehtiyotlik bilan munosabatda bo‘lish. Bolani
noo‘rin tanqid qilish, uning ustidan kulish, unga nisbatan e’tiborsizlik
qilish qat’iyan man qilinadi. Hamma metodlardan izchillik bilan
kompleks ravishda foydalaniladi.
Dostları ilə paylaş: |