Fan o’qituvchisi : Kenjayeva Sanobar Ibragimovna

---

Jizzax davlat pedagogika universiteti Boshlang’ich 
ta’lim fakulteti 813-23-guruh talabasi
Mamarajabova Farzonaning Mutahasislikka 
kirish fanidan taqdimoti. 
Fan o’qituvchisi : Kenjayeva Sanobar Ibragimovna. 

---

Mavzu: Metod tushunchasi. Uning turlari va tasifi. O’quvchilar 
bilimni o’zlashtirish samaradorligini aniqlash. 
Reja:
●
Metod tushunchasiga ta’rif. 
●
Metod turlari. 
●
Metodlarning o’qish jarayonidagi ahamiyati. 

---

Metod (yun. "metodos" — bilish yoki tadqiqot yoʻli, nazariya, 
taʼlimot) — vo-qelikni amaliy va nazariy egallash, oʻzlashtirish, 
oʻrganish, bilish uchun yoʻl yoʻriqlar, usullar majmuasi, falsafiy 
bilimlarni yaratish va asoslash usuli.
M.ning kelib chiqish tarixi kishilarning amaliy faoliyatiga borib 
taqaladi. Biror ishni bajarish M.ini egallagan kishi shu ishni 
boshqalarga nisbatan oson, tez va soz bajara oladi. M.ni 
egallamagan inson esa bu ishni bajarish uchun koʻp vaqt va 
kuch sarflaydi. M. oʻz mazmuni jihatidan amaliy yoki nazariy 
shaklda boʻlishi mumkin. Insonning amaliy faoliyatiga oid 
M.lar ham voqelikka xos boʻlgan qonuniyatlarni anglab yetish, 
bilib olishga borib taqaladi. M.lar haqidagi taʼlimot fanda 
metodologiya deb ataladi. Inson dastlab atrofdagi narsa va 
hodisalarni kuzatish, ularni bir-biriga taqqoslash, oʻxshatish, 
farq qilish asosida voqelik haqida bilimlarini toʻplab borgan. 
Voqelik haqidagi fanlar rivojlanishi bilan fanlarda 
qoʻllaniladigan yoʻl-yoʻriqlar, M.lar ham takomillashib borgan. 
Fanning amaliy (empirik) va nazariy M.lari vujudga keldi.

---

Fan M.larining asosiy mazmunini amaliyotda sinalgan ilmiy nazariyalar tashkil etadi. Har qanday ilmiy nazariya 
mohiyati jihatidan M. funksiyasiga egadir. M., oʻz navbatida, yangi ilmiy nazariyalar va qonuniyatlarning ochilishiga 
vosita boʻladi. Shu nuqtai nazardan M. bilan ilmiy nazariya funk-siyasiga koʻra, bir-biridan farq qiluvchi ilmiy amal 
hisoblanadi.
Falsafa va fanlar tarixida ilmiy M.ning mohiyatini tadqiq etish, yangi-yangi M.larni kashf etish alohida ahamiyatga 
egadir. Har qanday bukj ilmiy kashfiyotlarga nisbatan olimning biror yangilikni kashf qilishda qoʻllagan ilmiy M.i 
koʻproq ahamiyatga egadir, chunki boshqa kashfiyotchilar ham shu olim qoʻllagan ilmiy M.ga tayanib koʻplab 
kashfiyotlarni ochishi mumkin.
Bilish M.lari voqelikni qamrab olishi jihatidan 3 turga boʻlinadi: yalpi umumiy bilish M.lari — hamma fanlarda va 
bilishning barcha bosqichlarida ham koʻllaniladigan umumiy va universal M.lar — metodologiya; umumiy bilish M.lari 
— bir qancha yoki barcha fanlarda qoʻllaniladigan va bilishning muayyan bosqichi (empirik, nazariy yoki empirik 
bosqichdan nazariy bosqichga oʻtish chegarasi)da qoʻllaniladigan bilish M.lari; xususiy yoki maxsus M.lar — ayrim fan 
doirasida qoʻllaniladigan bilish M.lari.
Oʻrta Osiyo olimlaridan Forobiy, Xorazmiy, Beruniy, Ibn Sino va boshqa fan M.larini rivojlantirganlar. Xorazmiy 
olimlarni uchga boʻlib, ularning bir qismi ilmiy kashfiyotlarni ochishda qullaniladigan yoʻl-yoʻriq va usullarni ishlab 
chiqib boshqa olimlarning ilmiy izlanishlarini osonlashtiradi, deb yozganida, aynan shu M.larni ishlab chikuvchi 
olimlarni nazarda tutgan.
Yaqin davr Yevropa faylasuf olimlari ham M. taraqqiyotiga salmoqli hissa qoʻshishdi. F. Bekon, G. Galiley, R. Dekart, 
G. Leybnits singari faylasuflar M.lar haqida maxsus asarlar ham yozishdi.

---

Hozirgi zamon fanlarida 
koʻplab umumiy, xususiy ilmiy 
M.lar qoʻllaniladi. Ayniqsa, 
keyingi asrda modellashtirish 
va matematik M.larning yangi 
shakllari rivojlandi, kibernetik 
modellashtirish va kompyuter 
modellashtirish M.lari 
jamiyatning qariyb barcha 
sohalarida keng miqyosda 
qoʻllanilmoqda. Zamonaviy 
ilmiy M.lar tadqiqotchilarga 
dunyo sir-asrorlarini ochishda 
yordam bermoqda.

---

O`qitish metodi tushunchasi 
didaktika va metodikaning asosiy 
tushunchalaridan biri.
Didaktika va metodikaga oid 
adabiyotlarning ko`pchiligida 
o`qitish metodlari o`qituvchi va 
o`quvchilarning birgalikdagi 
faoliyatlari usullari bo`lib, bu 
faoliyat yordamida yangi bilimlar, 
malakalar va ko`nikmalarga 
erishiladi, o`quvchilarning 
dunyoqarashlari shakllanadi, 
qobiliyatlari rivojlanadi deb 
tavsiflanadi.

---

Demak, o`qitish metodlari o`zlashtirish, 
tarbiyalash va rivojlantirish funktsiyalarini 
bajaradi. Myetod aniqlab olingandan keyin odatda 
konkret o`qitish metodlari ro`yxati beriladi. Ammo, 
hozirgi paytda yangi metodlar soni adabiyotlarda 
100 dan ortiq nomda keltiriladi. Ma'lum o`qitish 
metodlaridan ta'limning yangi mazmuniga, yangi 
vazifalariga mos keladiganlarini ongli tanlab olish 
uchun o`qitish metodlari klassifikatsiyasini 
o`rganib chiqish zarur.
O`qitish metodlari 3 ta katta guruhga bo`linadi.
1. O`quv – bilish faoliyatini tashkil qilish metodlari;
2. O`quv – bilish faoliyatini rag`barlantirish 
metodlari;
3. O`quv – bilish faoliyatining samaradorini 
nazorat qilish metodlari;

---

---

---

Endi bu metodlar guruhini alohida qaraymiz.
I. O`quv – bilish faoliyatlarini tashkil qilish metodlarini bir 
necha kichik guruhlarga bo`lib klassifikatsiyalash mumkin.
1. O`quvchilar bilim oladigan manba bo`yicha:
a) og`zaki, b) ko`rsatmali, v) amaliy metodlar
2. O`quvchilar fikrining yo`nalishi bo`yicha:
a) induktsiya, b) deduktsiya, v) analogiya.
3. Pyedagogik ta'sir, boshqarish darajasi, mustaqillik darajasi 
bo`yicha:
a) o`qituvchi boshchiligidagi o`quv ishlari.
b) o`quvchilarning mustaqil ishlari.
4. O`quvchilarning mustaqil aktivliklari darajasi bo`yicha:
a) izohli – illyustrativ metod; reprbouktik metod;
b) bilimlarni problemali bayon qilish;
v) qisman izlanish va tadqiq qilish;
1. Og`zaki metodlar - qisqa muddat ichida hajmi bo`yicha eng 
ko`p informatsiya berish, o`quvchilar oldida problemallar 
qo`yish, ularni hal qilish yo`llarini ko`rsatish imkonini beradi.
a) Tushuntirish metodi - bunda o`qituvchi materialni bayon 
qiladi, o`quvchilar esa bilimlarni tayyor holda qabul qiladilar. 
Materialni aniq tushunarli va qisqa bayon qilish kerak.

---

1 yoki 0 ga ko`paytirish hollarini tushunib olishga ko`paytirish haqidagi tarkib topgan bilimlari yyetarli 
bo`lmaydi. O`qituvchi bu bilimlarni tayyor holda berishi kerak. Tushuntirish metodida nazariy 
ma'lumotlar bilan tanishtirishda, o`quv qurollaridan foydalanish yo`l – yo`riqlar berishda 
foydalaniladi.
b) Suhbat - eng ko`p tarqalgan, yyetakchi o`qitish metodlaridan biri bo`lib, darsning turli 
bosqichlarida, har xil o`quv maqsadlarida qo`llanilishi mumkin. Suhbat – bu o`qitishning savol – 
javob metodidir, bunda o`qituvchi, maxsus tanlangan savollar sistemasi va ularga beriladigan 
javoblar yo`li bilan o`quvchilarni qo`yilgan ta'lim – tarbiyaviy vazifalarni hal qilishga olib keladi.
Suhbat metodidan ko`pincha matematik tushunchalar bilan tanishtirilayotganda qonuniyatlar tipidagi 
bilimlar (arifmetik amal xossalari, amal komponentalari va natijalari bog`liqligi) bilan tanishtirishda 
foydalanish tavsiya etiladi.
Katexizik suhbat shunday savollar sistemasi asosida tuziladiki, bu savollar ilgari o`zlashtirilgan 
bilimlarni oddiygina qayta eslashni talab qiladi. Undan bilimlarni tekshirish va baholashda, yangi 
materialni mustahkamlash va takrorlashda foydalaniladi.
Evristik suhbat (grekcha – topaman, ochaman) da tayyor bilimlar berilmaydi, balki qo`yilgan savollar 
orqali, o`quvchilarning oldingi o`zlashtirgan bilimlari asosida, kuzatishlari, tajribalari asosida yangi 
tushunchalarga, xulosa va qoidalarga kelishga olib keladi. M: «34-20 va 34-2» hollarni o`rganishda 
dastlab (50k8)-30, (40k5)-4 so`ngra 28k20k8…. Nimani yozdim? Shunday yozish mumkinmi?

---

---

---

Savollar o`quvchilarning fikrlashini 
faollashtirishga, ularni voqyea – hodisalar va 
faktlarni taqqoslashga, solishtirishga, ularni 
ajratish yoki guruppalashga, ular orasidagi 
bog`lanishlarni izlashga majbur qilish kerak.
M: Nega? Buni qanda tushunish kerak?
v) H i k o ya bilimlarni tushuntirish hikoya 
tarzida amalga oshirilishi mumkin. Bundan 
asosan matematika tarixining rivojlanishi 
haqidagi ma'lumotlarni berishda foydalaniladi.
g) O`quvchilarning kitob bilan ishlashlari. 
O`qish malakalarini egallashlariga qarab 
o`quvchilarni kitobda berilgan matnni mustaqil 
o`qishga jalb qilish zarur, ammo matematik 
matnni o`qish o`quvchilar uchun yangi va 
qiyin ishdir. O`quvchi darslikdan nimani 
o`qimasin, u tushungan yoki tushunmaganini 
tekshirish kerak.

---

---

Darsliklarda har xil mashqlardan oldin berilgan ko`rsatmalarni o`qishga e'tibor berish zarur. 
Rasmlar, chizmalar, sxyemalarni o`qish malakasi ham katta ahamiyatga ega.
Bunday ishning yakuni rasm, chizma, og`zaki ifodalar, matematik yozuvlar yordamida yangi 
bilimlarni mustaqil egallash uchun darslik ochib beradigan imkoniyatlarning hammasidan 
foydalanishdan iborat bo`lishi kerak.
1. Ko`rsatmali metodlar.
O`qitishning ko`rsatmali metodlari – o`quvchilarga kuzatishlar asosida bilimlar olish imkonini beradi. 
Kuzatish hissiy tafakkurning faol formasidir, bundan o`qitishda keng foydalaniladi. Atrof – borliqdagi 
predmet va hodisalar, ularning turli – tuman modellari, (har xil tipdagi ko`rsatma - qo`llanmalar) 
kuzatish ob'yektlari hisoblanadi.
O`qitishning ko`rsatmali va og`zaki metodlari o`zaro chambarchas bog`liqdir. Ko`rsatma - 
qo`llanmalarni namoyish qilishni har doim o`quvchilar va o`qituvchilarning tushuntirishlari bilan 
birgalikda olib boriladi va uning tadqiqotlarda aniqlanishicha 4 ta asosiy shakl mavjud.
1. O`qituvchi o`quvchilarning kuzatishlarini boshqaradi;
2. Og`zaki tushuntirish uning yordamida ob'yektning bevosita ko`rinmaydigan tomonlari haqida 
ma'lumotlar beriladi.
3. Ko`rsatma - qo`llanmalar – og`zaki tushuntirishlarni tasdiqlaydi va aniqlashtiruvchi illyustratsiya 
bo`ladi.
4. O`qituvchi o`quvchilarning kuzatishlarini umumlashtiradi va umumiy xulosa chiqaradi.

---

---

Amaliy metodlar.
Malaka va ko`nikmalarni shakllantirish va mukammalashtirish jarayoni bilan bog`liq 
bo`lgan metodlar o`qitishning amaliy metodlari hisoblanadi.
Xususan, bunday metodlarga yozma va og`zaki mashqlar, amaliy va laboratoriya ishlari, 
mustaqil ishlarning ba'zi turlari kiradi. Mashqlar asosan mustahkamlash va bilimlarni 
tatbiq qilish, malaka va ko`nikmalarni shakllantirish vazifasini bajaradi.
Mashq deb, biror amalni o`zlashtirish yoki mustahkamlash maqsadida rejali ravishda 
tashkil qilingan takroriy bajarishga aytiladi. Mashqlar tayyorlash, mashq qildirish, ijodiy 
kabi turlarga bo`linadi. Hozirgi vaqtda o`quvchilar tafakkurini rivojlantirish ishida ijodiy 
mashqlarga keng o`rin berilgan. Ijodiy xarakterdagi mashqlarga masalan, masala va 
misollarni turli usullar bilan yyechish, ifoda bo`yicha masala tuzish, problema 
xarakterdagi masalalarni yyechish mashqlari va boshqalar kiradi.
Miqdorlar va ularning o`lchanishi bilan tanishtirishda amaliy va laboratoriya ishlaridan 
keng foydalaniladi. Amaliy va laboratoriya ishlarini o`tkazish o`quvchilarning bilim va 
ko`nikmalarini faol egallashlariga imkon beradi, mustaqil hukm chiqarish va xulosalar 
qilishga oid elementar tadqiqotchilik ko`nikmalarini rivojlantiradi, o`quvchilar tasavvurini 
boyitadi va ularning bilim doiralarini kengaytiradi.

---

---

Keyingi yillarda dasturlarda gyeometrik materiallarning ko`payishi munosabati bilan 
amaliy ishlarning ham salmog`i ortdi. Gyeometrik figuralarni tayyorlash, ularni 
chizish, qirqish, qog`oz varag`ini buklash yo`li bilan to`g`ri burchak hosil qilish va 
modellashtirish, atrofdagi narsalardan va chizmalardan ma'lum figuralarni tanlash, 
o`quvchilarda eng ko`p ishlatiladigan o`lchash asboblari bilash ishlash malakasini 
shakllantirishga yo`naltirilgan maxsus mashqlar bajarish ishlari sistematik amalga 
oshiriladi.
O`quvchilar o`zlarining shaxsiy amaliy ishlari asosida qaralayotgan figuralarning 
ba'zi xossalari bilan tanishishlari, olingan bilimlarni amaliy masalalarni hal qilishda 
ishlatishni o`rganib olishlari kerak.
2) Induktsiya, deduktsiya, analogiya.
Bu uchta metod yangi bilimlarni egallashning har bir holi asosida yotuvchi 
xulosalarning xususiyatlariga qarab bir – biridan farq qiladi.
Induktsiya metodi bilishning shunday yo`liki, bunda o`qituvchining fikri birlikdan 
umumiylikka, xususiy xulosalardan umumiy xulosalarga boradi. Bu metoddan 
foydalanib biror qonuniyatni yechish yoki qoidani chiqarish uchun o`qituvchi 
misollar, masalalar, ko`rsatmali materiallarni puxtalik bilan tanlaydi.

---

---

---

---

---

---

E’tiboringiz uchun rahmat.