Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта

oshqarish sistemasining umumiy tizilmasi.
ta’sir etishi mumkin. Bitta yoki bir nechta parametrni (elementni) sistemaga 
kiritsak, u holda barcha o`zaro bog`lanishlar qonuniyatlar
yuboramiz. Murakkablik tushunchasining o`zi tizimning xususiyati his
Boshqarishni avtom
tushunchas
korxonalar,ishlab chi
qaraladi. B
linadi. Bunda birinchi tizim ishlab chiqarish elementlarini rivojlanishi va 
umotlar yig`indisina o`z ichiga oladi. Xuddi sho`nga 
o`xshash boshqarish tizimi ham ishlab ch
( shqariluvchi tizim), axborotlar tizimi ya’ni(boshqaruvchi sistema) ga 
nadi. 1-rasm. 
BOSHQARISH 
TIZIMI 
ISHLAB 
CHIQARISH 
TEXNOLOGIYA
SI TIZIMI 
AXBOROTLAR 
TIZIMI 
1-rasm 
B
 
Avtomatlashtirish vositasi bu EHMlaridir. Xohlagan bir tizimni 
yliklarini va 
avtomatlashtirish uchun avvalom bor EHMning ishlatilishini, qula
157

---

undan foydalana olishni bilish kerak. Avtomatlashtirilgan boshqarish tizimi 
oshqa ta’minotga asosan 
zimlarini qurish va joriy etish ishlari olib 
avjud an’anaviy metodlar va boshqarish usullarini shundayligicha 
jlantirish tamoyili. Bunda ABTni ishga tushirish 
EHMlar yordamida axborotni matematik, programma va b
olib boriladi. Hozirgi kunda vatanimizda tizimlarning avtomatik boshqarish uchun 
avtomatlashtirilgan boshqarish ti
borilmoqda. Ular quyidagi printsiplarga amal qilishi lozim: 
1.
Yangi masalalar tamoyili. Bu prinsipning mohiyati shundan iboratki, 
m
EHMlarga oddiy o`tkazib bo`lmasdan,balki yangi imkoniyatlarni,EHM 
imkoniyatlaraini hisobga olgan holda amalga oshirish zarur. 
2.
Loyihalashtirishda kompleks va tizim yuli tamoyili. Bu yul 
texnik,iqtisodiy va tashkiliy harakterdagi keng doiradagi masalalarni 
echishni ko`zda tutadi. 
3.
Tizimni uzluksiz rivo
davrida yangi sharoitda echilishi mumkin bo`lgan masalalar doirasi 
kengayadi. 
ABTni qo`llash korxona ishlab chiqarish xo`jalik faoliyatini yangi va yuqori 
pog`onada boshqarishga kutaradi. Injener boshqaruvchi xodimlarni qiyin 
hisoblash ishlaridan,har xil hisobot va birinchi hujjatlar tuzish vazifalaridan 
halos qiladi va ularda butunlay asosiy boshqarish masalalariga e’tibor berish 
imkoniyati tug`iladi. Ko`p variantli hisoblarni boshqarish va shu asosda optimal 
qarorni tanlash planli va texnik iqtisodiy hisoblashlarda mehnat sarfi va 
vositalarini mahsulot birligiga pasaytiradi va mahsulot ishlab chiqarish xajmini 
o`stirishni ta’minlaydi. 
Natijada har bir alohida zveno va bir butun korxona ishlab chiqarish 
xo`jalik faoliyatining barcha asosiy texnik iqtisodiy ko`rsatkichlarining 
yaxlitlanishi ta’minlanadi. 
IT ishlarini ABTda boshqarishda albatta inson roli birinchi urinda turadi. 
ABT-tushunchasi bir qancha shartli bo`lib bu inson-mashina sistemasidir, chunki 
inson mashinada axborotlarni avtomatik boshqarishda yuqori urinda turadi. 
158

---

ABT inson –mashina tizimi bo`lib,u halq xo`jaligining yacheykalarini 
(ishlab chiqarish birlashmalari, korxonalar, tarmoqlar va boshqalar) maxsus 
roektlashtirilgan bazada optimallashtirilgan yullar bilan ma’lumotlarni qayta 
jallangandir. 
IT va ABT-bu murakab tizim bo`lib,u ikki qismdan iboratdir: ya’ni 
ob’ektni boshqarishning iqtisodiy-tashkiliy modeli,texnik va boshqa sistemalari. 
Sho`nga asosan 2 ta qismga bo`linadi: fu ktsion l qism
inlovchi qismi. 
F
ismiga: ob’ektni boshqarishning iqtisodiy-tashkiliy modeli 
bilan bog`liq bo`lgan kompleks (adminstrativ, tashkiliy, IMM) metodlardan iborat 
bo`lgan va ITning masalalarini echishga karatilgan qismlar tushuniladi. 
unktsional qismga bir necha podsistemalar (ob’ektning bo`limlari, strukturasi, 
ieraxiy
qonuniy va ergonometrik ta’minot qismlari kiradi. Ta’minlovchi qismlar 
va avt
orot 
massiv
salalarning echish 
vosita
ramma ta’minoti-IT tarkibidagi masalalarni echish uchun 
ishlati
vistik ta’minot-IT tarkibida echiladigan masalarning va axborotlarning 
yozilis
p
ishlash va ular EXT orqali AB uchun mul
n
a
i va ta’m
unktsional q
F
asi va ularda echiladigan masalalarga qarab) kiradi. 
Funktsional qismlarning maqsadi boshqarishni amalga oshirish usullaridan 
iborat bo`lib, boshqarishdagi kerakli maqsadlarga erishishga xizmat qiladi. 
Ta’minlovchi qismiga: axborot, lingvistik, texnik, programma, matematik, 
tashkiliy, 
omatlashtirish tizimi uchun zarur bo`lgan resurslar ma’nosini ochib beradi. 
Axborot ta’minoti-ITda ishlatiladigan jami texnik-iqtisodiy axborotlar, 
ularning klassifikatsiya va kodlashtirishning tizim, hujjatlar va axb
larining unifitsirlangan tizim kiradi. 
Texnik ta’minoti-ITda kompleks texnik vositalar (KTV), ularni tanlash 
hujjatlari, metodologik va metodik vositalari va IT tashkil etish jarayonlarining 
texnik-texnologik jarayonlarini o`z ichiga oladi. 
Matematik ta’minoti-IT tarkibida echiladigan ma
lari, algoritm va iqtisodiy matematik metodlari kiradi. 
Prog
ladigan maxsus tizimli va amaliy paketlar programmalarini o`z ichiga oladi. 
Ling
hi tilini o`z ichiga oladi. 
159

---

 
Mavzu 12. AXBOROT TIZIMLARNING 
AXBOROT 
TA’MINOTI 
1. 
2. 
odalash 
tizimi. 
3. 
ashina ichidagi axborot ta’minoti: 
rish sistemasi. 
1.