Og’ishgan xulq shakllarining shaxs axloqining turli ko’rinishlarida namoyon bo’lishi

---

Og’ishgan xulq shakllarining shaxs axloqining turli 
ko’rinishlarida namoyon bo’lishi 
 
Gulbaxor Ortig’aliyevna Bekberdiyeva 
University Business and Science
 
Annotatsiya: 
Ushbu maqolada
 
Shaxsning og’ishgan xulqi - bu umumqabul 
qilingan yoki rasman o’rnatilgan ijtimoy me’yorlarga mos tushmaydigan axloqiy 
sifatlari va uning turli ko’rinishlarida namoyon bo’lishi yoritilgan . Boshqacha 
aytganda, bu harakat mavjud qonunlar, qoidalar, an’analar va ijtimoiy buyruqlarga 
mos tushmasligidagi asosiy vaziyatlar va ularning salbiy va ijobiy oqibatlari haqida 
fikrlar keltirilgan. 
Kalit so’zlar: 
og’ishgan xulq, tahlillar, ilmiy tasavvurlar, raqobat - reaktsiya, 
axloq, anomal, me’yoriy, sog’liq - kasallik oldi - kasallik, psixologik va patalogik 
axloq 
 
Manifestation of deviant behavior patterns in different forms 
of personal morality 
 
Gulbakhor Ortigaliyevna Bekberdiyeva 
University Business and Science 
 
Abstract:
This article examines the deviant behavior of a person - his moral 
qualities that do not correspond to generally accepted or officially established social 
norms and manifest themselves in its various manifestations. In other words, the main 
situations in which the movement does not comply with existing laws, rules, 
traditions and social orders, as well as opinions about their negative and positive 
consequences, are given. 
Keywords:
deviant behavior, analysis, scientific imagination, competition-
reaction, morality, anomalous, normative, health-disease, took-illness, psychological 
and patalogical ethics 
Og’ishgan xulq tushunchasini biz eng avval shaxs axloqining turli shakillari, 
unga insoniy sifatlarning barcha xususiyatlarini o’zida jam qilgan va mutaxasislar 
tomonidan ularning tahlillari va izlanishlari natijasida tavsif va tariflarni ko’rib 
chiqishdan boshlaymiz. 
Inson axloqi to’g’risidagi ilmiy tasavvurlar dastlab XX asrning boshlarida 
bixevioristlar tomonidan psixologiya fanining predmeti deb talqin qilingan vaqtdan 
"Science and Education" Scientific Journal / www.openscience.uz
September 2023 / Volume 4 Issue 9
ISSN 2181-0842 / Impact Factor 3.848
348

---

boshlab, ayniqsa, shiddatli rivojlanish tusini oldi. Dastlab axloq tushunchasi doirasida 
shaxsning istalgan tashqi kuzatiluvchilar, “raqobat - reaktsiya” sxemasi bo’yicha 
kuzatiladigan (harakatlanuvchan, vegetativ, nutqiy) tushundilar. Adabiyotlarda qayd 
etilishicha 1931 yilda axloqiy qarshlarni pedagogika-psixologiya fanining asoschisi 
asoschilaridan 
biri 
Djon 
Uotson 
tomonidan “Tuxumning mahsuldorlik 
xususiyatishuki xar lahzasida dunyo yuzini ko’ruvchi va organizm rivojlanish 
darajasini yanada murakkablashib boruvchi faolliyatning uzluksiz oqimi” degan 
qarashlari bilan ham shaxs shakillanishi jamiyatning har qanday ijobiy va salbiy 
ta’sirlarida ko’rishimiz mumkin. 
“Axloq” tushunchasining barcha ko’rib chiqilgan tavsifnomalari uning 
shaxsning faoliyat jarayonlaridagi turli ko’rinishlarida ham to’la ma’noda farqlana 
oladi. Biz pedagogika va psixologiya mutaxasislari tomonidan amalga oshiriladigan 
jarayonlar asosan “Og’ishgan xulq” tushunchasi bilan bog’liq bo’lgan jarayondir. 
Biz uchun muhim bo’lgan “shaxsning og’ishgan xulqi” tushunchasini ta’riflashga 
o’tishdan oldin biz psixologik va pedagogik jarayonlarni ham amaliy faoliyatda 
o’rganishimiz lozim. Ayrim mutaxasislar tomonidan va pedagogik, psixologik 
fanlarda quyudagi ko’rinishlari tavsiflangan:
Mutaxasislarmizdan J.Godfruaning e’tirozi xar bir aytilayotgan fikr o’zini 
mantiqiy va asosli fikrlariga dalillariga ega bo’lishi kerak yani biz “Qanday axloqni 
me’yoriy deb hisoblash mumkin” degan savol inson axloqini,shu jumladan, og’ishgan 
xulqni tushuntirish uchun markaziy asos sifatida etirof etdi. Ammo taniqli 
mutaxasislarimiz ham “Anomal” axloq tushunchasining ma’nosiga qat’iy ta’rif berish 
murakkab, ular orasidagi chegara esa o’ta noaniq haqiqatlarga asoslanadi degan 
xulosa kelishdi.
Shunga qaramay, bugungi kunda ilmda va kundalik turmush faoliyatimizda 
ushbu tushunchalar birgalikda foydalaniladi. Bunda normal axloq atamasi ostida, 
qoidadagidek, og’riqli va taqiqlangan xatti xarakatlar bilan bog’liq bo’lmagan, shu 
bilan birgalikda, ko’pchilik odamlar uchun xarakterli bo’lgan me’yoriy-ma’qullangan 
axloq tushuniladi.
"Science and Education" Scientific Journal / www.openscience.uz
September 2023 / Volume 4 Issue 9
ISSN 2181-0842 / Impact Factor 3.848
349

---

Shu o’rinda biz avvalllo meyor tushunchsiga o’z tarifimizni keltirib o’tsak, 
mavjud jamiyatdagi vaziyat bizni meyor tushuncha va tarifini tavsifini keltirishimizda 
bir muncha qarshiliklarga uchraymiz. “Me’yoriy” deb qat’iy mazmunda ushbu soxa 
yoki bir fanda ayni vaqtda qabul qilingan me’yor va mezonlarga muvofiq keluvchi 
barcha narsa hisoblanadi. Me’yorlarni qattiy belgilash va olish usullarini ko’pincha 
mezon deb ataymiz. Tushunchalarni izohlashning turli ko’rinishlarini muhim 
belgilariniajratib o’tadi. Shaxsning og’ishgan xulqining shunday maxsus 
xususiyatlarini ajratish maqsadga muvofiqki, u bizga bu xulqni boshqa 
fenomenlardan farqlashda, shuningdek, aniq bir odamda uning mavjudligi hamda 
dinamikasini aniqlash zarurati sifatida yordam berishi kerak. Shu o’rinda shuni 
malum qilamizki mavjud va aniqlangan tushuncha va kelyirilgan tariflardan biz 
quyudagi qarashlarni sizga taqdim etishni lozim deb bildik.
Shuningdek bu Shaxs va uning og’ishgan xulqini quyudagi tarifda keltirib 
o’tamiz - bu umumqabul qilingan yoki rasman o’rnatilgan ijtimoy me’yorlarga mos 
tushmaydigan axloq. Xulosa qilib aytganda, bu mavjud xatti-harakat, mavjud 
qonunlar, vazifalar, qoidalar, an’analar va ijtimoiy buyruqlarga mos tushmasligi yoki 
aslidan o’zgacha ifodalanishi mimkin? . 
Bola shaxsidagi Deviant va deviatsiya tushunchalari axloqni me’yoriy ortiq yoki 
meyordanko’p og’ishgan axloqiy xususiyat sifatida aniqlaganda quyudagilarni esda 
saqlash kerakki, xar bir ijtimoiy me’yorlar o’zgarishi va takrorlamas bolishini. Bu, 
o’z navbatida, biz pedagog va psixologlardan boy tajribani talab qiladi. Shubhasiz, 
deviant axloq - bu har qanday me’yorlarni emas, balki ushbu jamiyat uchun va ayni 
shu vaqtda birmuncha muqim bo’lgan ijtimoiy me’yorlarnigina buzilishi bilan 
tavsiflanadigan hodisadir.
Shaxsning va deviant xatti xarakati va axloqiy ko’rinishlari , uning namoyon 
bo’lishidagi muhum jarayonlarni boshqa bir odamlar tomonidan ijobiy yoki salbiy 
baholanishini ko’rishimiz mumkin. Salbiy yoki ijobiy baho jamoatchilikning turli 
muhokamalari yoki ijtimoiy cheklovlarga , shu jumladan, jinoiy yoki aksincha 
"Science and Education" Scientific Journal / www.openscience.uz
September 2023 / Volume 4 Issue 9
ISSN 2181-0842 / Impact Factor 3.848
350

---

ma’muriy jazo shakli ko’rinishida namoyon bo’lishi mumkin. Dastavval, sanktsiyalar 
istalmagan axloqning oldini olish vazifasini bajaradi. 
Masalan, jazo muddatini o’tab, “me’yoriy” tushunchasini anglagan va hayotga 
qaytgan odamning moslashuvdagi qiyinchiliklarida biz bu xolatni yaqol ko’rishimiz 
mumkin.
Insonning mavjud xatti harakatlarini tuzatish orqali yangi hayot boshlashga 
intilishi, extiyojlarini ortishi ko’pincha atrofdagi mavjud odamlarning yoki 
jamiyatning ishonmasligi, ularni rad etilishlari natijasida tubdan o’zgaradi. Deviant 
(giyohvand, jinoyatchi, o’z-o’zini o’ldiruvchi va h.k.) tamg’asi sekin-asta deviant 
barobarlikni (o’z-o’zini qis qilishni) shakllantiradi. Shunday qilib, axmoqona shuxrat 
xavfli yakkalanishni kuchaytiradi, ijobiy o’zgarishlarga to’sqinlik qiladi va deviant 
axloqning takrorlanishini chaqiradi. 
Og’ishgan xulqning xususiyatlariga to’xtaladigan bo’lsak bu shaxsning o’zi yoki 
atrofdagilarga ahamiyatli tarzda hayot sifatini pasaytirgan holda real zarar keltirishi 
hisoblanadi. Bu esa quyudagi holatlarda namoyon bo’ladi 
➢
Mavjud tartibning noturg’unligi,
➢
Ma’naviy va moddiy zarar keltirish,
➢
Jismoniy zo’rlik va dard-alam yetkazish,
➢
Sog’lig’ining yomonlashishi bo’lishi mumkin.
Deviant axloq o’zining eng keyingi ko’rinishlarida shaxs va uning atrofdagilari 
uchun bevosita xavf tug’diradi, masalan, suitsidal axloq, zo’ravonlik jinoyatlari, 
“og’ir” giyohvand moddalar iste’mol qilish. Zararning psixologik markeri o’sha 
odamning o’zi yoki uning atrofidagilarning aziyat chekishidir. 
Xulosa o’rnida shuni aytishimiz mumkinki deviant xulqning yoki og’ishgan 
xulqning xar qanday ko’rinishiga moyil bo’lgan shaxslar jamiyatni tubdan 
yangilashni maqsad qiladilar, bu esa og’ishgan xulqning xususiyatlaridan biri bo’lgan 
jamiyat meyorlariga zid xatti-harakatlarda namoyon bo’ladi. Ana u endi tibbiy 
me’yorlar chegarasida ko’rib chiqiladi. U garchi mutaxasislar tomonidan kassalik 
yoki patologik xususiyatga ega deb qaralsa ham aslini olganda psixik kasalliklarning 
patologik holat bilan tenglashtiriloqda bunga sabba ruhiy buzulishlar va ruhiy 
tazyiqlar sabab bo’ladi. Psixik parokandalik holida psixik kasal odamning patologik 
axloqiga o’rin bor.
Shu o’rinda patologik axloqning turli ko’rinishlarini ham keltirib o’tsak tibbiy 
me’yordan og’ish- birinchi darajasi tibbiy aralashuvni talab qilmaydi. Bunday 
toifadagi insonlarga belgilangan mutaxasislar yani psixiatr o’z yordamini bera oladi 
agarki inson o’zida istak va xoxish bo’lsa. masalan, psixik kasallarning deviant axloqi 
alohida sifati va xatti xarakat sifatida o’rganiladi. Patologik axloq kasallik holati 
ta’siri ostida shaxsning o’z harakatlarini anglash va nazorat qilish qobiliyati 
ahamiyatli tarzda pasayishini nazarda tutadi. 
"Science and Education" Scientific Journal / www.openscience.uz
September 2023 / Volume 4 Issue 9
ISSN 2181-0842 / Impact Factor 3.848
351

---

Bugungi kunda yuqorida aytib o’tilgan keltirilgan fikrlar ayni damda 
jamiyatimizda kezib yurupti ularni tuzatish va kelib chiqaruvchi oqibatlarini oldini 
olish uchun barcha mutaxasislar birgalikda xarakat qila olishimiz lozim. Shunday 
qilib, og’ishgan xulqli shaxs “sog’liq - kasallik oldi - kasallik” psixopatologik o’qida 
istalgan joyni egallashi mumkin. Shuning uchun ham jamiyat qonun qoidalari biz 
mutaxasislarga mana shunday meyorlarni anglash va ijobiy hal etish masalasini 
dolzarb masala ekanligini takidlamaqda.