S. Ashirboev, I. Azimov O’zbek tilining tarixiy grammatikasi



Yüklə 1,18 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə36/67
tarix21.12.2023
ölçüsü1,18 Mb.
#187611
1   ...   32   33   34   35   36   37   38   39   ...   67
тарихий грамматика

-r 
yoki 
-yur/-yүr 
qo’shilishi haqida Mahmud Koshg’ariy ham 
ma’lumot bergan. Uning ko’rsatishicha, bunday fe’llarga 
-r 
o’rnida 
–yyp/-yүp 
qo’shilishi XI asrda arg’ular tili uchun xos bo’lgan. 
-r 
affiksli sifatdoshning bo’lishsiz formasi -maz/-mәz//-mas/-mәs affiksi 
yordamida hosil bo’ladi. Bu affiksning jarangli 
-maz/-mәz 
variantlari o’g’uz 
gruppasidagi turkiy tillar uchun xos bo’lib, qipchoq va qarluq gruppasidagi turkiy 
tillarda asosan jarangsiz 
-mas[-mәs 
variantlari qo’llanadi. O’rxun-Enisey va 
qadimgi uyg’ur tili yodgorliklarida ham faqat jarangli 
maz/-mәz 
variantlari 
qo’llangan bo’lib, QBda 
-maz[-mәz 
va 
-mas/-mәs 
variantlari parallel iste’molda 
bo’lgan.
-r 
affiksli sifatdoshning qo’llanishi, ma’no va funk-siyalari: 
a) aniqlanmish vazifasida kelgan so’z 
-r 
affiksli sifatdosh ifodalagan ish-
harakatning sub’ekti bo’ladi: 
Bu a q a r arыg’ kim, seңә berdim,... (TF)

Kөrә 
bi l m ә z k i s h i bag’rыn tiliңiz (XSH)

Kөңul berm ә k ө ң u l b e r m ә s
k i s h i g ә (SS)

b) 
-r 
affiksli sifatdosh anglatgan ish-harakatning sub’ekti aniqlanmishdagi 
egalik affiksi orqali ifodalanadi: 
Tug’rur a g ’ p ы g ’ ы kirdi ersә, Maryam qah 
tutdы (TF)

Kөni sөzl ә y ү r kөңlүn bar ersә, ayg’ыl (QR)

2. 
-r 
affiksli sifatdosh ot o’rnida qo’llanganda otga xos grammatik belgilarga 
ega bo’ladi va shunga muvofiq har xil sintaktik funksiyalarni bajaradi: 
a) egalik affikslari bilan qo’llanadi: 
Lek mumkin durur dava qыlurum//sa’y etib 
hajatың rava qыlurum (Navoiy SS)

Jahanda sendin өzgә yoq ti l ә rim (XSH)



44 
b) kelishik affikslari bilan qo’llanadi:
Seniң ishqыңda sayrarg’a Xarazmiy... 
(MN)

Bizniң kelүrimizni eshitib, qachыb bu aytыlg’an uch yurtg’a bardыlar 
(SH.tar.)

3. 
-r 
affiksli sifatdosh ko’makchilar bilan qo’llanadi: 
Olturur uchun qabыl yer 
erdi (BN)

Өlmәsdin burun achыb kөzүmni..(Navoiy FSH).
 -g’u/-gү (-qu/-kү)
affiksli sifatdosh. Qo’llanishi, ma’no va funksiyalari: 
1. Atributiv pozitsiyada qo’llanib, aniqlovchini ifodalaydi, Bunda 
-g’u/-gү 
affiksli sifatdosh atributiv oborotni tashkil etadi va bunday oborotlarda sifatdosh 
formasidagi fe’ldak anglashilgan ish-harakatning sub’ekti ikki xil yo’l bilan 
ifodalanadi: 
a) aniqlanmish vazifasida kelgan so’z 
-gu/-gү 
affiksli sifatdosh ifodalagan ish-
harakatning sub’ekti bo’ladi: 
Menim ilkimdin k e l m ә g ү ish bilgүrdi (TF)

Tuzub 
yettilәr av a v l a g’
 
u yergә (XSH)

b)-g’u/-gү 
affiksli 
sifatdosh 
anglatgan 
ish-harakatning 
sub’ekti 
aniqlanmishdagi egalik affiksi orqali ifodalanadi: 
S ө z l ә g ү k ү c h ү m yoq (QR)

Seniң y e g ү ashың seni Xizr yalavach tabaru bashlag’ay (TF)

2. 
-g’u/-gү 
affiksli sifatdosh ot o’rnida qo’llanganda otga xos grammatik 
belgilarga ega bo’ladi va shunga muvofiq har xil sintaktik funksiyalarni bajaradi: 
Qayda barg’usыnы bilmәgәylәr (TF). Na qыlg’usы bilmәs boldы (NF). 
-g’uchы/-gүchi (-quchы/-kүchi)
affiksli forma 

Yüklə 1,18 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   32   33   34   35   36   37   38   39   ...   67




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin