Issn 2223-1617 azərbaycan mġLLĠ elmlər akademġyasi

NƏTĠCƏLƏR VƏ ONLARIN MÜZAKĠRƏSĠ 
Canlıların  təkamülü  prosesinin  mühüm  istiqamətlərindən  biri  onların  yaşadığı  mühitə  adaptasiya 
edərək müəyyən xarici görkəm (forma, habitus) olmasıdır. Bu proses orqanizmlərin genezsisindən çox (bir 
çox  alimlər  bu  prosesin  orqanizimlərin  genezisindən  olmadığını  qeyd  edirlər  [4]  ətraf  mühitlə  qarşılıqlı 
əlaqəsi nəticəsində baş verir. Bu termini  E.Varminq  təklif etmişdir. Onun fikrincə həyati forma (bioloji 
forma,  biomorf)  elə  bir  hadisədir  ki,  bu  zaman  bitkinin  vegetativ  hissəsi  (bədəni)  bütün  həyatı  boyu 
(toxumdan  məhv  olanadək)  yaşadığı  mühitlə  harmonik  halda  düz,  ontogenetik  inkişaf  zamanı  bitkilərin 
xarici görünüşü dəyişir. Bu proses həm ətraf mühit, həm də genomun təsiri nəticəsində baş verir. Bitkilərin 
həyati formaları üzrə, xüsusən onların təsnifatı zamanı əsas götürülən kriterlər haqqında müxtəlif alimlər 
fikir söyləmişlər: A.Humbolt, A.Kerner, A.Qrizebux, O.Drude [17, 18, 19]. Sonralar bitkilərin adaptasiya 
xüsusiyyətlərinə əsaslanan digər təsnifatlar yaranmışdır. Bunlardan, bitkilərdə boy (bərpa) tumurcuğunun 
torpaq səthinə olan münasibətlərinə əsaslanan - K.Raunkier [19] və bitkilərin yerüstü hissəsinin strukturası 
və  həyatilik  (inkişaf)  müddətinə  görə  -  İ.Serebryakovun  [10]  sistemi  işlədikləri  sistemlər  müasir 
botaniklərin hələ də istinad etdikləri ən mütərəqqi sistemlər hesab olunurlar. 
K.Raunkier  sistemi  ilə  təhlil  göstərir  ki,  Azərbaycan  florasının  əksər  Göyzəbankimiləri 
hemikriptofitlərdir,  yəni  bunlarda  gövdə  əlverişsiz  şəraitdə  quruyur,  bitkinin  canlı  hissəsi  torpaq  altında 
qalır və qurumuş yarpaqlarla yeni vegetasiyaya qədər qalmış olur. 
İ.Serebryakov  həyati  formalar  sistemi  ilə  təhlil  apardıqda  isə  məlum  olmuşdur  ki,  Azərbaycan 
florasının  Göyzəbankimilərinin  demək  olar  ki,  hamısı  ot  bitkiləridir.  Yalnız  Moltkia  coerulea  növü 
yarımkol həyat formasına aid edilir. Ot bitkiləri isə öz növbəsində bir, iki və çoxillik olurlar. Bəzən bunlar 
arasında, xüsüsən bir və ya iki olmaqla keçid formalara da rast gəlinir. Cerinthe minor növü, monokarp 
növ olmasına baxmayaraq, ekoloji mühitdən asılı olaraq özünü həm birillik, həm ikiillik, həm də çoxillik 
ot  bitkisi  kimi  aparır.  Düşdükləri  mühitdən  asılı  olaraq,  Nonea  versicolor,  Myosotis  arvensis,  Lappula 
squarrosa,  L.barbata  və  L.consanginea  növləri  bir  və  ikillik,  Cynoglossum  holosericeum,  Myosotis 
lithospermifolia, M.alpestris və Echium amoenum növləri isə özlərini iki və çoxilliklər kimi aparırlar. Son 
araşdırmalarımız nəticəsində məlum olmuşdur ki,  Azərbaycanda bu fəsilənin 105 növünə (31 cins üzrə) 
rast gəlinir ki, onlar arasında biomorflar aşagıdakı cədvəldə verildiyi kimi paylanmışdır (cədvəl 1).