2 O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi xo'jaev F. E. Po’latxo’jaeva D. M

C 
Cs
1 
Cs 
2 
Cs 
3 
Cs 
4 . 
Yuk ortish va yukni tashish bo'yicha xarajatlarga quyidagilar kiradi: 
• tovarlarni omborga etkazib berish bilan bog'liq xarajatlar; 
• tovar-xomashyo zaxiralarini saqlash xarajatlari; 
• iste'molchilarning buyurtmalarini bajarish uchun sarf-xarajatlar; 
• inventarizatsiya etishmasligi bilan bog'liq xizmatlar uchun 
xarajatlar,kiruvchi buyurtmalar qoniqtirilmasa (savdo yo'qotilishi), Cw4. 
Tovarning omborga etkazilishi bilan bog'liq xarajatlarga quyidagilar kiradi: 
Etkazib beruvchiga tovarni haqini to'lash; 
• etkazib berish narxiga qarab transport xarajatlari aniqlash; 
• tovarlarning omboriga qarab, tovarlarning kirib kelishini nazorat 
qiladigan dastlabki ro'yxatga olish xarajatlari. 
Ushbu xarajatlar formulalar bo'yicha BUyuMLAR narxlarida p-ni bilish 
orqali hisoblanishi mumkin 
S1 = p • g. 
Omborning ishlashi bilan bog'liq xarajatlarga quyidagilar kiradi: 
• Omborni saqlash xarajatlari (ijara, kommunal to'lovlar); 
• ombor xodimlari ish haqi; 
• ombor jihozlarini saqlash xarajatlari. 

---

183 
Bundan tashqari, turli xil buyurtmalar bo'yicha mehnat tovarlari 
koeffitsientlarini hisobga olish kerak, bu mahsulot tovarlari soniga, tovarlarning 
miqdoriy og'irlik xususiyatlariga, ombor operatsiyalari soniga va boshqa 
parametrlarga bog'liq. 
Qimmatli qog'ozlar bilan bog'liq xarajatlar saqlash xarajatlariga
Tovarni tashish narxi har bir avtomobil parkini ta'mirlash xarajatlariga 
bog'liq. Ular orasida yoqilg'i narxlari, haydovchilarning ish haqi bor va trafik 
soniga bog'liq. 
Agar etkazib berish tartibi uchinchi tomon transport tashkilotlari tomonidan 
amalga oshirilgan bo'lsa, buyurtmani tashish xarajatlari tashuvchi tomonidan 
taqdim etiladigan hisob-kitobda ko'rsatiladi. 
Buyurtma uchun sarflangan xarajatlarning barcha tarkibiy qismlarini 
hisobga olib, tovarlarning oldi-sotdi narxini va sotish narxini, shuningdek savdo 
bo'limi xarajatlarini bilish (odatda tovarlarning narxiga nisbatan foiz) ma'lum bir 
buyurtma bajarilishi bilan bog'liq
117
. 
Logistika vositalaridan foydalanishning samaradorligi o'lchov vositasi 
aylanmasi, korxona fondlarining o'rtacha darajasi va logistika aktivlarining 
rentabelligi hisoblanadi. 
Korxonaning zahiralarga jalb qilingan o'rtacha zaxiralari darajasi va 
aktivlar darajasi inventarizatsiya qilinadigan tovar-moddiy zaxiralar va sotish 
hajmlari va tovarlarni muayyan vaqt mobaynida etkazib berish bo'yicha 
ma'lumotlar asosida hisoblab chiqilishi mumkin. 
Logistika samaradorligini baholash uchun ko'rsatkichlar tizimini qurishda 
daromad darajasi va logistika aktivlarining rentabelligi bo'yicha turli parametrlarga 
ta'sir o'tkazish algoritmlarini ishlab chiqish kerak. Shubhasiz, savdoning bir xil 
miqdori va xizmat ko'rsatish darajasiga ega bo'lgan logistika uchun operatsion 
xarajatlar kamayishining daromadlilik darajasi oshadi. 
117
Аникин Б.А., Тяпухин А.П. Коммерческая логистика: Учеб. М.: ТК Велби, Изд-во Проспект, 2005.-432 с. 

---

184 
Logistik xizmat ko'rsatishning aniq standartlari va qo'shimcha qiymat bilan 
xizmat ko'rsatish sotish hajmini oshiradi. Sotish tezligi operatsion logistika 
harajatlarining o'sish tezligidan oshib ketganda, daromad darajasi oshadi. 
Ombor, 
transport 
va 
axborot-logistika 
infratuzilmasidan 
oqilona 
foydalanish logistika salohiyatiga bo'lgan talabni kamaytiradi va shunga mos 
ravishda infratuzilma xarajatlarini kamaytirishga yordam beradi, shu bilan bir xil 
savdo hajmidagi aktivlar daromadini oshiradi. Tovar zaxiralarining tuzilmasini 
optimallashtirish inventarizatsiyaga kiritilgan mablag’larning samaradorligini 
oshiradi. 
Tijorat logistika vazifalari doimiy o'zgarishlarga uchraydi. Logistika 
kompaniyasining strategik maqsadlariga erishishida o'z hissasini qo'shadigan 
mexanizmlardan biri - TCO (umumiy mulk egasi) modelidan foydalanish. Ushbu 
modelga muvofiq, tijorat logistika ishining asosiy ko'rsatkichlari tovarlarni tashish 
bilan bog'liq bo'lgan umumiy xarajatlarni, shu jumladan tovarlarni ishlatish 
xarajatlarini, ma'muriy xarajatlarni va jarayonlarning xarajatlarini hisobga olishi 
kerak. Materiallar va xizmatlarni sotib olishning umumiy xarajatlari boshqa 
komponentlar - narx, sifat, etkazib berish, xizmat ko'rsatish bilan bog'liq. Albatta, 
narx ko'rsatkichlari eng aniq. 
Biroq, dastlabki narx bitimning yakuniy natijasini aniqlaydigan yagona 
komponent emas. Umumiy miqdordagi buyurtma miqdori uchun chegirmalar, 
umumiy imtiyozlar, to'lov va etkazib berish shartlari olinadi. Jamg'arma mahsulot 
liniyasini standartlashtirish, uning funktsional ekvivalentlarini qo'llash, mahsulotni 
qayta loyihalash, sertifikatlashni o'zgartirish va chiqindilar miqdorini kamaytirish 
orqali ta'minlanishi mumkin. Ma'muriy va jinoiy xarajatlar, masalan, ta'mirlash va 
ekspluatatsiya maqsadlarida ishlatiladigan materiallar kabi past narx va yuqori 
transport xarajatlari bilan tavsiflanadigan tovarlarga nisbatan ehtiyotkorlik bilan 
ko'rib chiqilishi kerak. Ushbu xarajatlar umumiy xarajatlarni birlashtirish, elektron 
hujjat aylanish tizimidan foydalanib, ishlov berish buyurtmalarini avtomatlashtirish 
orqali qisqartirilishi mumkin. 

---

185 
Shunday qilib, logistika xizmati uning faoliyatini mahsulotga taalluqli 
umumiy xarajatlarni hisobga olishi kerak. Shuning uchun kompaniyaning ta'minot 
xizmati ko'pincha egalik qilishning umumiy xarajatlarini kamaytirish uchun 
javobgarlik markazi sifatida ko'riladi. Ichki ishlab chiqarish ehtiyojlarini qondirish 
darajasini saqlab turishda bunday xarajatlarni kamaytirish ta'minotni etkazib 
berishning logistika sohasining qo'shimcha qiymati sifatida ko'rilishi mumkin, bu 
esa mahsulotni ishlab chiqarish xarajatlarini qisqartirish va ishlab chiqarish 
xarajatlarini kamaytirishga, natijada korxonalarni rivojlantirishning strategik 
maqsadlariga erishishga ko'maklashadi. . 
Mulkning umumiy qiymati moddiy resurslarni sotib olish, etkazib berish 
xizmatining ish sarf-xarajatlari, ichki iste'molchilarni saqlash va saqlash xarajatlari, 
ishlab chiqarishning haqiqiy xarajatlari, texnik xizmat ko'rsatish, birinchi navbatda 
asbob-uskunalar va ayrim sarf materiallari bilan bog'liq xarajatlarni o'z ichiga 
oladi.
TCO ga bo'lgan mulkning umumiy qiymati quyidagi formula bo'yicha 
hisoblanadi: 
TCO = A + (O + V) + F-S, 
A - moddiy resurslar, bojxona bojlari va to'lovlari, moddiy resurslarni sotib 
olish bilan bog'liq vositachi tashkilotlar, transport va sotib olish xarajatlarini va 
boshqa xarajatlarning ta’minlab berish, axborotning shartnomalar va konsalting 
xizmatlari bo'yicha to'langan mablag’ miqdorda o'z ichiga moddiy resurslar, sotib 
olishning haqiqiy xarajatlar; (Ey + W) - bo'limiga, W sotish xarajatlarini faoliyati - 
- O, shu jumladan, iste'molchilarga korporativ ta'minot, vazifalari amalga oshirish 
bo'yicha xizmatlar ta'minlashning umumiy operatsion xarajatlar saqlash 
xarajatlarini, qayta ishlash moddiy resurslarni ichki ishlab chiqarish yo'naltirish va 
ichki mijozlarga xizmat; F - uyumlardagi mavhum materiallar moliyaviy resurslar 
qiymati Debitorlik va ombor zaxiralar bo`yicha to'lanadigan hisob (hisob uchun 
to'lanadigan - minus belgisi bilan); S - sotilgan chiqindilar narxi. 

---

186