O‘zbеkiston rеspublikаsi

 
 
 
 
11.5-rasm. O‘rtacha umumiy (
ATC
), o‘rtacha o‘zgarmas (
AFC
) va o‘rtacha 
o‘zgaruvchan (
AVC
) xarajatlar chiziqlarining grafiklari 
O‘rtacha umumiy xarajatlar firma faoliyatini tahlil qilishda asosiy 
ko‘rsatkichlardan biri xisoblanadi. O‘rtacha umumiy xarajatlar bilan narx o‘rtasidagi 
farq orqali firmaning olayotgan foydasi yoki zarari aniqlanadi. 
Chekli xarajat
(
MC 
-
Marginal Cost
) - ishlab chiqarish hajmini kichik 
miqdorga (odatda bir birlikka) oshirish bilan bog‘liq bo‘lgan qo‘shimcha umumiy 
xarajatdir:
MVC
Q
TVC
Q
TVC
Q
TFC
Q
TVC
TFC
Q
TC
MC

















)
(
Bu yerda chekli o‘zgarmas xarajat
0
)
(



Q
TFC
bo‘lgani uchun, chekli xarajat 
chekli o‘zgaruvchan xarajat 
MVC
ga teng (
MVC
MC

).
MVC
 
- chekli o‘zgaruvchan xarajat bo‘lib, mahsulotni qo‘shimcha bir 
birlikka (
Q

) oshirgandagi o‘zgaruvchan xarajatning o‘sgan qismi 
TVC

ga teng. 
Q 
AC 
AFC 
ATC 
AVC 

---

157 
Yuqoridagi formuladan ko‘rinib turibdiki, o‘zgarmas xarjat chekli xarajat 
miqdoriga ta’sir qilmaydi. Chekli xarajat o‘zgaruvchan xarajat funktsiyasidan olingan 
hosilaga teng: 
dQ
TVC
d
MC
)
(

. 
Xarajatlar funktsiyasi grafiklari bir-biriga nisbatan shunday joylashganki, 
boshlanishda chekli xarajatlar kamayib boradi (bu yerda asosiy sabab, ishlab 
chiqarish masshtabi kengayishining musbat samarasi va optimal texnologik ishlab 
chiqarish hajmiga chiqish hamda o‘zgarmas xarajatlarning kamayishi). Optimal 
hajmdan keyingi ishlab chiqarish hajmining o‘sishida kam samarali resurslarni ishlab 
chiqarishga jalb qilish, ishlab chiqarish masshtabini ortiqcha kengayishi natijasida 
boshqaruv samaradorligining kamayishi, xarajatlarning ortishi natijasida chekli 
xarajatlar o‘sib boradi. 
Umumiy, o‘rtacha, o‘zgaruvchan va chekli xarajatlar grafiklarining tipik 
joylashuvi quyidagi 11.6-rasmda keltirilgan.