G. M. K. Djabbarova, Z. A. Mamatova, U. R. Yusupova, I. I. Karimova, S. O. Mirzakulov oliy nerv faoliyati va
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
39-rasm. Metasimpatik asab
tizimining funksional moduli: 1- sezuvchan neyron; 2 - interneyron; 3- efferent neyron; 4 - postganglionar simpatik neyron va uning tolasi; 5- preganglionar simpatik neyron va uning tolasi; 6 - preganglionar parasimpatik neyron va uning tolasi. Yuqorida keltirilgan holat, avtonom asab tizimi tarkibida metasimpatik tizimni alohida ajratishga asos bo‗lgan. Bu tizim, o‗zining quyidagi farqlari bilan avtonom asab tizimining boshqa bo‗limlaridan ajralib turadi: 1) metasimpatik tizim faqat o‗zi harakat qilish qobiliyatiga ega bo‗lgan ichki 104 a‘zolarni innervasiyalaydi; ularning harakat qilish, so‗rish, shira ajratish faoliyatlarini nazorat qiladi, mahalliy qon aylanishiga va endokrin unsurlar faoliyatiga ta‘sir qiladi; 2) metasimpatik tizim, simpatik va parasimpatik tizimlar bilan sinapslar orqali bog‗langan, ammo somatik asab tizimiga bevosita aloqasi yo‗q; 3) umumiy ichki afferent yo‗llaridan tashqari, o‗zining sensor qismi bor; 4) asab tizimining boshqa qismlari bilan qarama–qarshi munosabatda emas; 5) markaziy asab tizimidan aftonomlik darajasi simpatik va parasimpatik asab tizimlarinikiga nisbatan yuqori; 6) metasimpatik asab tizim faoliyatini maxsus dorilar yordamida to‗xtatish a‘zolarning ritmik harakat qilish qobiliyatini yo‗qolishiga olib keladi; 7) metasimpatik asab tizimi o‗z mediatorlariga ega. Somatik asab tizimini avtonom asab tizimidan ajratib turadigan asosiy farq, ulardagi effektor neyronlarning markaziy asab tizimida egallagan joyidadir. Avtonom asab tizimining effektor neyronlari orqa miya va bosh miyadan tashqarida joylashgan bo‗lsa, somatik asab tizimi refleksini amalga oshirishda qatnashadigan oraliq hamda harakat asab hujayralari orqa miyaning kulrang moddasida joylashgan. Keyingi farqi shundan iboratki, orqa miyaning oldingi ildizlari kesib tashlansa, somatik efferent tolalar bitta qolmay yemirilib ketadi, ammo avtonom asab tizimining efferent tolalari o‗zgarmaydi, chunki ularning somalari chetdagi tugunlar neyronlarining o‗simtalari bo‗lib, ijrochi a‘zolar faqat shu neyronlarning impulslari tomonidan boshqariladi. Yana bir farqi, somatik asablar orqa miya va miya ustunidan bir tekis, segmentma–segment chiqqan va shu tufayli, tanada, bittasi tarqalgan sohani ikkinchisi ham innervasiyalaydi. Avtonom asab tizimi tolalari markaziy asab tizimida chegaralangan va bir–biridan ancha uzoq bo‗lgan markazlardan, ya‘ni mezensefal, bulbar, sakral va torako-lyumbal markazlardan chiqadi. Qolaversa, asab tolalarining periferiyada tarqalishida ham farq bor. Somatik tolalar qat‘iyan segmentar tarqalgan bo‗lsa, avtonom asab tizimining tolalari bu qoidaga rioya qilmaydi. Ular, barcha a‘zolarni innervasiyalaydi, ayrimlari esa, hattoki ikki va uch xil (ya‘ni simpatik, parasimpatik va metasimpatik) innervasiyalangan. Bulardan tashqari morfologik 105 jihatdan ham farqi bor. Avtonom asab tizimining tolalari asosan mielinsiz, ingichka bo‗lib, diametri 7 mkm atrofida, somatik efferent tolalar esa mielinli, yo‗g‗on bo‗lib, diametri 12–14 mkm . Ingichka avtonom tolalardan qo‗zg‗alishning o‗tish tezligi past (1–3 ms ), yo‗g‗on somatik tolada esa yuqori (70–120 ms ). Javob reaksiyasini chaqirish uchun avtonom asab tizimi qo‗zg‗alishning ancha katta kuchini ishlatishi zarur, chunki uning tolalariga katta refrakterlik davri va katta xronaksiya xosdir. Avtonom asab tizimi evolyusiyasi davrida umurtqasiz hayvonlarda somatik asab tizimidan ichak naychasi bilan bog‗langan asab elementlari ajraladi. Ular tomoq tutamlari hujayralaridan hosil bo‗ladi va mustaqil gangliylarni shakllantiradi. Bo‗g‗imoyoqlilarda esa, tutamlari va me‘da mushaklariga boruvchi asab ustunlari bo‗lgan, yetarli darajada aniq differensiyalashgan avtonom asab tizimi paydo bo‗lgan. Masalan, ninachida avtonom asab tizimining karnial, tana va kaudal bo‗limlari ajratiladi. Tana bo‗limi umurtqali hayvonlarning simpatik tizimiga, karnial va kaudal bo‗limlari esa – parasimpatik tizimiga mos keladi. Tuban tashkillashgan umurtqali hayvonlarda (minoga, akula, skat), ovqat hazm qilish kanalini ta‘minlaydigan simpatik o‗ramlar yo‗li va visseral shoxchalardan boshlanadigan orqa–bosh miya asablari bo‗ylab hujayralarning gangliylari to‗plami paydo bo‗ladi. Ular, orqa–bosh miya asablarining har bir juftligiga mos ravishda aortadan dorsalroq joylashgan. Gangliylardan ichki a‘zolar va yurakka shoxlar ketgan. Ushbu shoxlar a‘zolarning qalin qatlamlarida, ichida gangliy hujayralari bo‗lgan o‗ramlarni shakllantiradi. Shunday qilib, evolyusiyaning shu davriga kelib, avtonom asab tizimining uchinchi qismi – metasimpatik tizimi paydo bo‗ladi. Suyakli baliqlar qatorida, yuksak umurtqali hayvonlarga xos aloqalari bo‗lgan juft chegarali simpatik ustun hosil bo‗lgan. U, karnial bo‗limi bilan boshga kiradi, kaudal bo‗limi esa dumgacha yetib boradi. Keyinchalik, evolyusiya jarayonida, avtonom asab tizimi murakkablashgan va turli guruh hayvonlarda turli–tumanligi bilan farqlangan. Masalan, sudralib yuruvchilarning simpatik ustuni, ko‗p sonli aloqalarga ega bo‗lgan 27 juft gangliylarni o‗z ichiga oladi, ichki a‘zolarining intramural o‗ramlari, tutamlardagi hujayralarining soni hali ko‗p bo‗lmasa ham 106 yaxshi differensiyalashgan. Qushlarda, preganglionar tolalar, ventral ildizchalar tarkibida orqa miyadan chiqib ketadi. Filogenetik rivojlanish davomida gangliylarning hujayra tarkibi ham murakkablashgan. Tuban tashkillashgan umurtqali hayvonlarda, asab hujayralarining o‗rtasida hali aniq spesifik farqlar bo‗lmasa, yuksak tashkillashgan baliqlar sinfining vakillarida esa, ayniqsa, sut emizuvchilarda, ularning uchta: reseptorli, effektorli va assosiativ tipi mavjud. Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|