O‗zbekiston respublikasi oliy va o‗rta maxsus ta‘lim vaziriligi r. X. Alimov, A. A. Sobirov, S. A. Saydullayeva

 
1.2.Server, sayt, uy sahifasi. Server anatomiyasi 
Internet tarmog‗ini foydalanuvchilarga tarmoq resurslaridan erkin foydalanish 
imkoniyatini beradigan web serverlarsiz tasavvur etib bo‗lmaydi. Bunday serverlarda 
Internetda taqdim etilgan axborotning katta qismi jamlangan. Foydalanuvchining 
6
https://en.wikipedia.org/wiki/Comparison_of_web_browsers 

---

21 
ixtiyoriy axborotni olish tezligi bunday serverlarni qanday qurishga bog‗liq. 
Foydalanuvchi kompyuterining so‗roviga asosan web-sahifani namoyon qiluvchi va 
boshqa zarur funktsiyalarni bajaruvchi maxsus dastur o‗rnatilgan kompyuter - 
internet tarmog‗ining serveri deb ataladi. O‗rnatilgan maxsus dastur ham 
server
, 
web 
– server
yoki 
http-server
deb ataladi.Web – serverlar(1.4-rasm): 
dunyo bo‗yicha foydalanuvchilarni kerakli axborotlar bilan ta‘minlaydi; 
boshqa web – serverlar bilan aloqa qiladi; 
zarur statistik ma‘lumotlarga ega bo‗ladi. 
1.4-rasm. Web serverlar
7
. 
Web ―klient – server‖ arxitekturasidan foydalanadi. Bu web-server dasturiy 
ta‘minoti bilan ishlaydigan kompyuterlar mavjudligini anglatadi.Web serverda mijoz 
kompyuteri tizimini tashkil qilishning umumiy tamoyillari nuqtai nazaridan mijoz-
server texnologiyalari ishlatiladi(1.5-rasm).
1.5-rasm. Web server
8
. 
7
https://docs.oracle.com 
8
https://quora.com 

---

22 
Bunda serverda odatda web serverda aks ettiriladigan barcha ma‘lumotlarni 
saqlaydigan ma‘lumotlar bazasi va ilovaning server qismi o‗rnatiladi, 
foydalanuvchining ish stantsiyasida esa axborotni ko‗rish uchun ancha oddiy vosita 
o‗rnatiladi. Bu tizimda web ilovaning server qismi «qalin» server ko‗rinishida taqdim 
etiladi, mijoz mashinasida esa «yupqa» mijoz o‗rnatilgan bo‗ladi. 
Hozirgi kunda oddiy web serverni yaratish texnologiyasini ancha oddiy vazifa 
deb hisoblasa bo‗ladi. Asosiy qiyinchilik server sahifasini badiiy bezashdan iborat. 
Tarmoqdagi u yoki bu serverning muvaffaqiyati ko‗p jihatdan aynan sahifalar qanday 
bezatilganiga bog‗liq. Axborot sahifalarga qanday bo‗linganligi va matndagi 
murojaatlar qanday belgilanganligi ham muhim rol o‗ynaydi. web serverni 
yaratishning ushbu muhim jihatlari hozir katta qiziqish uyg‗otmaydi, avval web 
serverni o‗zining asosini nima tashkil etishi va foydalanuvchilarning kompyuterlarida 
qanday savollar echilishi kerakligi bilan tanishish talab etiladi. Axborotni taqdim 
etishning qulayligi avvalambor foydalanuvchilarning ish stantsiyalarida o‗rnatilgan 
vositalarga bog‗liq bo‗lganligi sababli web serverni yaratishda ishlatiladigan 
texnologiyalarni o‗rganishni aynan ulardan boshlaymiz. Internet resurslaridan 
foydalanishning asosiy printsiplaridan biri ―klient-server‖ sxemasi asosida 
ma‘lumotlar uzatishni tashkil qilishdir. ―Klient-server‖ tizimi klient brouzeriga web – 
sahifani yuklash uchun server kompyuterdagi maxsus dastur(http – server)ga kerakli 
so‗rov yuboradi va undan olingan ma‘lumotni qayta ishlaydi. 
Bunda brouzer vazifasi serverdan ma‘lum sahifani so‗rash, uni qabul qilib 
olish va foydalanuvchi ekranida aks ettirishdan iboratdir. Server esa so‗rovni qabul 
qiladi, so‗ralgan hujjatni qidiradi, klientga topilgan faylni jo‗natadi. Agar bunday fayl 
mavjud bo‗lmasa yoki bu fayldan foydalanish huquqi berilmagan bo‗lsa, u holda 
ushbu xatolik to‗g‗risida axborot beriladi. Ushbu jarayonda http – server taqdim 
etilayotgan hujjatning mazmunini taxlil qilmaydi va uni brouzerga yuboradi. Brouzer 
qabul qilingan axborotni taxlil qiladi va ekranda namoyon qiladi. Server shaxsiy 
domenga, ya‘ni Domain Name System standartiga javob beruvchi DNS adresiga ega 
bo‗lishi kerak(1.6-rasm). Demak, server – bu maxsus dasturiy ta‘minotga va shaxsiy 
domen nomiga ega bo‗lgan kompyuterdir. 

---

23 
1.6-rasm. Domain Name System
9
. 
Server administratori uning parametrlarini o‗zgartirish imkoniyatiga egadir, 
masalan, resurslardan foydalanish xuquqini berish yoki bermaslik, CGI skript yoki 
SSI dasturiy ilovalar kabi qator qo‗shimcha dasturlar va funktsiyalarni ishga tushirish 
xuquqiga egadir. Ya‘ni zaruriyatga qarab server konfiguratsiyasini o‗zgaritirish 
imkoniyatiga egadir[2,10]. Har bir Web – server barcha protokollarga va internet 
tugunlariga tegishli axborotlarga egadir. Web – serverda bundan tashqari xujjatlar, 
dasturlar va boshqa axborotlar saqlanadigan joy adreslari to‗g‗risidagi ma‘lumotlar 
ham saqlanadi. 
Faraz 
qilaylik 
siz 
brouzer 
(Netcape)ga 
http//www.microsoft.com 
/Mics/shortcuts.htmlga o‗tish kerakligini aytasiz. Web – server Netscapedan qilgan 
interpretatsiya (tarjima) qiladi, keyin (direktoriy - Misc va unda joylashgan xujjat 
Shortcuts.htmlni topadi va xujjatdagi ma‘lumotni sizning kompyuteringizga taqdim 
etadi. Netscape axborotni qabul qilgach xujjatda joylashgan fayl kodini ciz ko‗rib 
turgan ekranga uzatadi. Agar foydalanuvchining kompyuteri server bilan aloqa 
bog‗lasa va undan kerakli ma‘lumotlarni olsa, masalan, web – sahifa kodini, bu holda 
u tizimda ―klient‖ sifatida ishtirok etadi. Tizimning o‗zini esa ―klient - server‖ tizimi 
deyiladi. Demak, ―klient - server‖ tizimi deb foydalanuvchining ixtiyoriga o‗zining 
resurslarini taqdim etuvchi kompyuter va bu resurslardan foydalanuvchi kompyuter 
orasidagi axborot almashinuv mexanizmiga aytiladi. Bu holda o‗z resurslarini taqdim 
etuvchi kompyuter – ―server‖, bu resurslardan foydalanuvchi kompyuter ―klient‖ 
9
https://norid.com 

---

24 
(―klient‖) deb ataladi. Serverlar turlicha bo‗lishi mumkin. Ular bir – biridan asosan 
foydalanilayotgan operatsion tizimlariga qarab farqlanadi. 
Sayt (inglizcha, site – uchastok - bo‗lak) – bu serverning bo‗lagi, ya‘ni biror 
bir mavzuga oid bo‗lim hisoblanadi. Sayt serverdan farqli ravishda belgilangan 
maxsus dasturga ega bo‗lmaydi. Ko‗pgina saytlar shaxsiy domen nomiga ega 
bo‗lishiga qaramasdan, ular serverning integrallangan bo‗lagi yoki server 
kompyuterining katalogi hisoblanadi. Har bir sayt bir necha bo‗limlar to‗plamidan 
iborat, ular o‗z navbatida yana kichik tashkil etuvchilarga bo‗linadi(1.7-rasm) 
1.7-rasm. Sayt strukturasi
10
. 
Uy sahifasi (homepage) ko‗pgina hollarda shaxsiy domen nomiga ega 
bo‗lmaydi. Uning adresi quyidagi ko‗rinishda bo‗ladi: 
http://www.domain.zooe/your_name/.