O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta-maxsus ta'lim vazirligi islom karimov nomli toshkent davlat texnika universiteti s. T. Yunusxo‘jayev

7.4. MASHINALARGA TEXNIK XIZMAT KO‘RSATISHDA 
EKOLOGIK KO‘RSATKICHLARNI NAZORAT QILISH 
Qishloq xo‘jaligi hdudlarida ekologik muammolar ko‘p holatlarda 
mashina-traktor va boshqa texnikalardan chiqib ketayotgan ishlab bo‘lgan 
gaz miqdori va turli ko‘rinishdagi chiqindilar atrof muxitni, suv 
vavzalarini ifloslantiradi, mashinalar er qatlamini shibbalash, turli 
shovqinlar va silkinishlar (vibratsiya) ta’siri ham seziladi.
Dalada ishlayotgan mashinalarning ekologik va yonilg‘i-energetik 
ko‘rsatkichlari atrof muxitdan olayotgan havo va yonilg‘i zariadi va uni 
o‘z vaqtida o‘rnatilgan shartlarga amal qilgan holda purkalishi bo‘yicha 
aniqlanadi.
Silindrlarga uzatilayotgan yonilg‘i aralashmasini boshqarish ko‘p 
hollarda yonilg‘i apparatining holatiga bog‘liq bo‘ladi. Nazorar so‘rish 
klapanlarining zichligi germetikligini tekshirish va kerak bo‘lsa sozlash 
ishlari amalga oshiriladi. Past bosimli yonilg‘I nasoslari va filtirlar 
tekshiriladi va lozim bo‘lsa ta’mirlanadi. 
Bir qancha ilmiy-tekshirish institutlarida “Yonilg‘ining tejash va 
tutash oqibatlarini kamaytirishni texnologik baholash” yo‘nalishi bo‘yicha 
nazorat xaritalari tuzilib, ularni meyoriy ko‘rsatkichlarda saqlash 
tafsiyalari ishlab chiqarilmoqda. 
Faoliyat yuritayotgan dizellarni nazorat qilishni, maxsuslashtirilgan 
TXK va JT korxonalarida, MTU larida, yirik avtokorxonalarning 
garajlarida amalga oshirish maqsadga mofiqdir. Tubdan ta’minlangan 
mashinalarning ishlab bo‘lgan gazlarning tarkibi va tutash darajasini 
ta’mirlash korxonalarida bajarish kerak. 
Traktorlar va boshqa qishloq xo‘jaligi mashinalarining ekologik 
ko‘rsatkichlarini nazorat qiluvchi tashkilotlar, nazorat ishlarini bahorda 
bajariladigan MTXK va 3-TXK jarayonlarida bajarish yaxshi natijalar 
beradi.
Dvigatellarning tutashi va ishlab bo‘lgan gaz tarkibidagi zaxarli 
moddalarning miqdorini nazorat qilish TXK, JT va diagnostikalash 
hdudlarida yoki postlarida gazni taxlil qiluvchi, tutuno‘lchovchi qurilmalar 
bilan jihozlanga labaratoriya yoki ko‘chma labaratoriyalarda bajariladi. 
Agarda gaznitaxlil qiluvchi qurilma yo‘q bo‘lsa u holda faqatgina 
tutunning miqdori tekshiriladi. 
Mashinalarning dizellari to‘liq jamlangan, sozlangan (ta’mirlangan 
yoki TXK ishlari bajarilgan) holda, muqum ishlashi, hafo filtri va ishlab 
bo‘lgan gazlarni chiqib ketadigan quviridan boshqa joydan gazlarni 

---

242 
chiqishiga imkon bermasligi kerak. Dizelning sifat belgilari uning sozligini 
va gazlar tarkibida zaxarli elementlar (salt ishlayotgan dvigateldan – 
rangsiz va keskin hid beruvchi) gaz ruxsat etilgan miqdorda ekanligini 
bildiradi. Agarda undan kuchli hidlar tarqaladigan bo‘lsa, bu gazning 
tarkibida zaxarli elementlarning mavjudligini bildiradi. Agarda sifat
ko‘rsatkichlar bo‘yicha nosozlik sababchisini aniqlash imkoni bo‘lmasa, u 
holda tekshirish asboblar yordamida olib boriladi, unda uglerod, uglerod 
oksidi va tutun miqdori tekshiriladi.
Nazorat ishlarini bajarish, yonilg‘i nasosini va havo uzatish tizimi 
sozlangan, dizel meyoriy-texnik xujjatlarga mos tushadigan aniq 
rusumdagi mashina dvigateli bo‘lishi talab etiladi, bunda mashina 3-TXK 
dan, kombayin va avtomobillar 2-TXK jarayonidan o‘tgan bo‘lishi kerak. 
Mashinada qo‘llanilayotgan yonilg‘i-moylash materiallari mashina 
yo‘riqnomasida tafsiya qilingan materiallar (davlat standartlari va 
korxonalarning texnik talablariga mos keladigan) tarkibida bo‘lishi kerak. 
Qo‘llaniladigan yonilg‘ining jichligi 0,82…0,83 t/m
3
(820…830 kg/m
3
) 
bo‘lishi kerak.
7.5 jadval 
Ishlab bo‘lgan gazlarning tutashini kamaytirish 
Uchun TXK da bajariladigan ishlar 
Nazorat, sozlash va 
bartaraf qilinadigan 
ob’ektlar 
Tafsiya qilingan ishlar 
1 
2 
Havo filtri 
Ifloslanganligi tekshiriladi, kerak bo‘lsa tozalanadi. 
Nazorat vaqtida uni tutin chiqish darajasiga ta’sirini 
o‘rganish maqsadida havo filtri echiladi 
YBYN qurilmasi 
Silindr porshen gruhi holatiga qarab yonilg‘ini amaliy va 
optimal pyrkash burchagini aniqlash
Forsunkalar 
Purkash tumshug‘ini tozalash, purkash ignasining osilib 
qolishini bartaraf qilish. Yonilg‘ini sifatli amaliy purkashi 
uchun kerakli purkash bosimini aniqlash
Past bosimli nasos 
Dizelni ishonchli ishlashini taminlash maqsadida mayin 
filtrdan avval va so‘ngi bosimni aniqlash. Germetiklik 
yo‘qolgan yuzalarni (klapanlar o‘rindiqlarga to‘liq 
yotmasligi, prujinani sozlash) bartaraf qilish. Kerak bo‘lsa 
past bosimli nasosni ta’mirlash. 
YBYN qo‘yib 
yuboradigan 
klapanlari 
Klapanlarni ochilishini tekshirish, kerak bo‘lsa klapanlarni 
ta’mirlash yoki almashtirish

---

243 
1 
2 
YBYN ning so‘rish 
seksiya klapani 
Klapanlarning germetikligi yo‘qolishiga sabab bo‘lgan 
so‘rish klapanini, nosoz prujinalarni almashtirish va bosh. 
YBYN almashtirish yoki ta’mirlash kerakligini aniqlash
Gaz taqsimlash 
mexanizmi 
Koromisla o‘zaklarini va gaykalarini, silindr kallagining 
shpilkalarini qotirish, klapanlarning harakat engilligini, 
elementlardagi: klapanlarni, koromisla, shtanga, turtgich, 
prujina, yonaltiruvchi vtulka nosozliklarni aniqlash. 
Issiqlik tirqishini sozlash
Trubokompressor va 
kiritish patrubkalari 
Havoni purkash bosimini aniqlash; tarqalayotgan tovush 
bo‘yicha, havoning bosimi bo‘yicha. Kompressordan so‘ng 
purkash havosini, trubinadan avval –ishlab bo‘lgan gazlarni 
yo‘qolishini aniqlash 
Silindrporsen gruhi 
Silindrporshen gruhini chiqib ketayotgan gazlarning 
tutashiga ta’sirini aniqlash. Halqalarning almashtirish 
muddati, gazni sarflanish darajasi gruhni ta’siri, moyning 
sarfi, ishlab bo‘lgan gazning tutashi va ishlagan vaqti 
aniqlanadi.
Moylash tizimi 
Moyning satxi va sifati tekshiriladi va chiqib ketayotgan 
gazning quyuqlashish sabablari o‘rganiladi 
Tirsakli valning 
aylanish chastotasi 
minimal holatda 
turgun va salt 
ishlashda maksimal 
Dizelning YBYN reguliyatorini minimal holatda turgun 
ishlashini dvigatelda turganida sozlash, maksimal 
aylanishini stendda sozlash 
Boshqa ishlar 
Mayda qismlarni almashtirish, zichlagichlar, datchiklar, 
nazorat-olchash asboblarini tekshirish; filtrlarni tozalash va 
yuvish; mashina egasi bilan kelishgan holda TXK va JT 
vaqtida mexanizmlarni sozlash va boshqa ishlarni bajarish
Dizellarning ishlashdagi issiqlik rejimlari chiqib ketayotgan gazning 
tarkibidagi zaxarli moddalarni boshqarishga katta ta’sir korsatadi. Shu 
sababli dizellarni ishlatish sharoitida sovutish suyiqligi va moyni ruxsat 
etilgan haroratgacha qizdirish tafsiya qilinadi.
Havoning zichligini nazorat qilish davrida, uning zichligi 1,28…1,31 
kg/m
3
tashkil qilishi, bu atmosferaning bosimiga teng ko‘rsatkich 101,3 
kPa±5% hisoblanadi. 
Ishlab bo‘lgan gazni gazaanalizatorga kirishdan avvalgi harorati 70
o
C 
kam (META-01 va KID-2 priborlaridan tashqari) bo‘lmasligi, maksimal 
qiymati esa pribor yo‘riqnomasida ko‘rsatilgan qiymatda bo‘lishi kerak. 

---

244 
Dizellarni to‘liq sinash va diagnostikalash talablari meyoriy-texnik 
xujjatlarda keltirilgan. Dizellarni tutashini kamaytirish uchun TXK 
operatsiyalari 6.5 jadvalda keltirilgan.