Transport logistikasi

11.2.Transport vositalarining ish unumiga asosiy texnik-
ekspluatatsion omillar ta‟siri 
Avtomobil transporti vositalari samaradorligini oshirish yoʻl-
yoʻriqlari va usullari, tashish jarayoʻnini toʻgʻri tashkil etish 
avtomobillar unumdorligini oshirish va tashish tannarxiga ayrim
texnik-ekspluatatsion omillarning ta‗sir darajasi va xarakterini
bilishning ahamiyati kattadir.
Yuqoridagi formulalardan foydalanib ularning oʻng tomonida
berilgan barcha omillarini bogʻliq emas, ya‗ni ularning har biri
oʻzaro funksional bogʻlanmagan miqdorlar shartliligi, tushunchalarni 
ancha osonlashtiradi. Unda har bir koʻrsatkichni galma-gal oʻzgartirib, 
qolganlarini esa oʻzgarmas deb qabul etib, avtomobilning bir soatlik
unumdorligiga (
va 
) barcha ekspluatatsion omillar ta‗sirini
aniqlash mumkin boʻladi.
Amalda hamma yuqoridagi formulalarda ba‗zi bir ekspluatatsion 
omillar bir-birlari bilan nisbatan bogʻliq emaslar. Ular qatoriga: 
,
gamma
,
va
betta
koʻrsatkichlari kiradi.
Avtomobil yuk koʻtaruvchanligi va undan foydalanish
koeffitsiyenti oʻzgarishining soatli ish unumiga ta‗sirini quyidagicha 
aniqlash mumkin. Yuk koʻtaruvchanlikni oʻzgaruvchan miqdor, qolgan 
omillarni oʻzgarmas deb, formulani quyidagicha ifoda etish mumkin: 
 

---

131 
bunda o‗zgarmas 
- koeffitsiyenti miqdori 
 
ga teng bo‗ladi. 
Yuk ko‗taruvchanlikdan foydalanish koeffitsiyentining ish 
unumiga ta‘siri ham yuqoridagi kabi tahlil etiladi, ya‘ni
,
 
Yoʻldan foydalanish koeffitsiyentining avtomobil ish unumiga
ta‗siri quyidagicha aniqlanadi.
Yuqoridagi formuladagi bettani oʻzgaruvchan, qolgan omillarni
oʻzgarmas deb qabul etib, formulani quyidagi koʻrinishga keltiramiz:
 
Formulaning o‗ng va chap tomonlarini
ga ko‗paytiramiz: 
 
Ma‘lum qisqartirishlardan so‗ng tenglamani quyidagi ko‗rinishga 
keltiramiz: 
 

---

132 
 
Oldingi qabul etilgan shartga koʻra 
betta
omilini bogʻliq boʻlmagan 
va 
Wp
ni 
betta
ga bogʻliq oʻzgaruvchi, qolgan omillarni shartli ravishda 
oʻzgarmas deb yuqoridagi formulani quyidagi koʻrinishda yozish 
mumkin: 
11.1-rasm. β ning ish unumdorligiga bogʻliqligi 
Yukli qatnov masofasi (
)ning avtomobilning ish unumiga 
tasirini aniqlash uchun yuqoridagi formuladan foydalanish mumkin. 
Unda
omilini bogʻliq boʻlgan va Wp ni 
ga bogʻliq
oʻzgaruvchi, qolgan omillarni shartli ravishda oʻzgarmas deb qabul 
etamiz. 
β
parametrni 
ga koʻpaytirib formulaning oʻng
tomonini chap tomonga oʻtkazsak, quyidagi koʻrinishni oladi: 
 
Formuladagi ba‘zi qisqartirishlardan so‗ng esa, u quyidagicha 
bo‗ladi: 
, 

---

133 
yoki uning ko‗rinishini ham ikkinchi darajali egri chiziq, ya‘ni teng 
tomonli giperbola ko‗rinishiga keltirish mumkin: 
, 
bunda o‗zgarmas koeffitsiyentlar: 

 
ga teng formulasi bilan 
solishtirib, ikkala tenglama ham matematik nuqtai nazardan bir xil degan 
xulosaga kelamiz. 
Shuning uchun tenglamaga ham nisbatan chiqarilgan xulosa 
tenglamaga ham to‗liq mos keladi, ya‘ni avtomobil ish unumining 
ta‘sirida o‗zgarishini ham teng tomonli giperbola qonuniga to‗gʻri kelib
koordinatalar tizimining boshlanish nuqtasidan o‗tuvchi egri 
chiziq bo‗ladi. 
Avtomobil texnik tezligining uning ish unumiga tasiri quyidagicha 
aniqlanadi. Texnik harakat tezligi (
) bogʻliq boʻlmagan oʻzgaruvchi 
va ish unumining oʻzgarishi esa unga bogʻliq, qolgan omillarni shartli
oʻzgarmas deb, tenglamaning ikkala tomonini koʻpaytirib, uni boshqa 
koʻrinishga keltiramiz: 
11.2-rasm.
 ning ish unumdorligiga bogʻliqligi 
Tenglamani oʻzgarmas qiymatli 
va 
koeffitsiyentlar 
bilan almashtirsak, quyidagicha boʻladi:

---

134 
tenglama oldingilaridan oʻzgarmas 
a
va 
b
koeffitsiyentlarning 
miqdorlari bilangina farqlanadi. Demak, texnik harakat tezligining 
avtomobilning ish unumiga bogʻliqligi ham teng tomonli giperbola egri 
chizigʻi qonuniyatiga boʻysunar ekan (11.3-rasmga q.).
Avtomobil 
(avtopoyezd) 
larning 
ortish-tushirish 
operatsiyalari- 
dagi 
turishlarining 
ularning 
ish 
unumiga ta‗sirini quyidagi
tartibda 
aniqlaymiz.
Tenglamadagi avtomobil
11.3-rasm. Tezlik va unumdorlik
(avtopoyezd)ning ortish-tushirish 
operatsiyalarida bekor turish vaqtini boshqa omillarga bogʻliq
boʻlmagan oʻzgaruvchi va ish unumining oʻzgarishi esa unga
bogʻliq, qolgan omillarni shartli oʻzgarmas deb, tenglamaning ikkala
tomonini ham
miqdoriga koʻpaytirsak, natijaviy tenglama
quyidagicha boʻladi: 
 
O‗zgarmas qiymatlar:
 ,
 
larga almashtirib, tenglamani qayta yozsak: 
 
Ayni tenglama ham ikkinchi darajali egri chiziq formulasidir. Bu 
tenglama oldingilaridan
koeffitsiyent yoʻnida 
shartli
oʻzgaruvchi miqdor yoʻqligi bilangina farqlanadi.
Demak, avtomobilning ortish-tushirish operatsiyalarida bekor
turish vaqtining uning ish unumiga ta‘siri ham teng tomonli giperbola 
egri chizigʻi qonuniyatiga boʻysunar ekan va uning Wp –
koordinatalar tizimida boʻladi. 

---

135 
11.4-rasm. Aniq sharoitda ishlovchi transport vositasining ish 
unumini ifodalovchi chizma (ortish-tushirishda bekor turish vaqtining 
ish unumiga bogʻliqligi) 
Avtomobillarning ish unumiga ta‗sir etuvchi ayrim omillar
darajasini aniqlashda S.R.Leyderman tomonidan taklif etilgan aniq 
sharoitda ishlovchi avtomobilning ish unumini ifodalovchi chizmadan 
foydalanish mumkin. Aniq sharoitda ishlovchi avtomobilning ish 
unumini ifodalovchi chizma deyilganda uning ish unumiga ta‗sir etuvchi 
birlashtirilgan ekspluatatsion ekspluatatsion koʻrsatkichlar tushiniladi. 
Bunday chizma avtomobilning aniq ishlash sharoitini hisobga oluvchi va
avtotransport saroyi koʻrsatkichlari miqdoriga binoan chiziladi.
Har xil ekspluatatsion koʻrsatkichlarning ish unumiga ta‗siri
quyidagi ketma-ketlik bilan oʻz aksini topgan: avtomobilning
nominal yuk koʻtaruvchanligi (
), yuk koʻtaruvchanlikdan foydalanish
koeffitsiyenti (γ), avtomobilning ortish-tushirish operatsiyasida turish 
vaqti (
), yoʻldan foydalanish koeffitsiyenti (β) va avtomobilning 
texnik harakat tezligi (
). Masalan, agar avtomobilning bir soatlik ish 
unumini 10 dan 12 tkm/soat gacha oshirish vazifasi qoʻyilsa, unda 3-
rasmdagi toʻgri chiziqning, bu boshqa chiziqlar bilan kesishgan joyi 
qoʻyilgan vazifani qanday ekspluatatsion koʻrsatkich hisobiga yechish 
mumkinligini koʻrsatadi. Chizmadan koʻrinib turibdiki, buning uchun
yuk koʻtaruvchanlikdan foydalanish koeffitsiyenti miqdorini 0,5 dan 
0,6 ga koʻtarish yoki yoʻldan foydalanish koeffitsiyentini 0,5 dan 0,75 
gacha oshirish, yoki avtomobilning texnik harakat tezligini 20 dan 30 

---

136 
km/soat gacha oshirish, yoki avtomobilning har bir yukli yurishidagi
ortish-tushirish operatsiyasida bekor turish vaqtini 0,4 dan 0,27 gacha 
kamaytirish lozim.
Agar avtomobilning ish unumini 20 tkm/soat gacha (SS chizigi) 
koʻtarish zarurati boʻlsa, uni faqat yuk koʻtaruvchanlik 
ni tirkama 
bilan ishlash hisobiga koʻtarish (ya‗ni 
γ koʻtarish) yoki bir necha
ekspluatatsion koʻrsatkichlarni birgalikda yaxshilash zarur ekan.
Bundan tashqari, ayni chizma yordamida aniq tashish sharoitida ish 
unumini oshirishning eng oqilona usuli yaqqol berilgan. Buning uchun 
har bir ekspluatatsion koʻrsatkichlar egrilariga chizmada ayni 
koʻrsatkichni real yaxshilash sharoiti uzluksiz chizma bilan berilgan. 
Punktirli chiziq qismlari amalda joriy etish imkoniyati yoʻqligidan 
dalolat beradi. Rasmdagi chizmaga koʻra gamma koʻrsatkichni amalda
0,5 dan 1,0 gacha yetkazib, ish unumini 2 marotaba oshirish mumkinligi 
koʻzda yaqqol tashlanadi. Tirkamalarni ulab, avtomobilning yuk 
koʻtaruvchanligidan foydalanish koeffitsiyentini oshirish ish unumini
3-3,5 barobar koʻtarish imkonini berar ekan. Bizning misoldagi 
chizmaga binoan avtomobilning ortish-tushirish operatsiyasida bekor 
turishini kamaytirish ish unumini 1,5 barobar oshirish imkonini beradi.