7
ilkin müddəaları, ilk növbədə
Antik dövrün mütəfəkkiri
Aristotelin (b.e.ə. 384-322) "Politika" əsəri ilə bağlıdır. O, bir
sıra mühüm iqtisadi problemləri, o cümlədən əmtəə, pul,
kapitalın ilkin formalarını öz zəmanəsi üçün dərindən təhlil
edilmişdir. Aristotel "Nikomaxın etikası" adlı əsərində iki əsas
əmtəə münasibətinin, əmək və tələbatın mövcud olmasını
göstərərək onların təbiəti barədə diskussiyaların istiqamətlərini
bir neçə əsr qabaqcadan müəyyən etmişdir. İlk siyasi iqtisad
məktəbi-merkantilizm XV əsrin axırlarından
XVIII əsrin orta-
larınadək ilkin kapital yığımı dövründə yaranmış və inkişaf
etmişdir. Bu istiqamət siyasi iqtisad tarixinin başlanğıcı hesab
edilir, çünki o, tədavül sferasındakı iqtisadi hadisələrin zahiri
tərəflərini təsvir etməklə kifayətlənirdi. Siyasi iqtisad elminin
adı fransız merkantilisti A.Monkretyenin (1575-1621) "Siyasi
iqtisad traktatı" əsərindən (1615) götürülmüşdür. XVII əsrin
ikinci yarısından XIX əsrin ortalarınadək inkişaf etmiş və ilk
növbədə, U.Petti (1623-1687), F.Kene (1694-1774), A.Türqo
(1727-1781), A.Smit (1723-1790), D.Rikardo (1772-1823), S.
Sismondi (1773-1842) kimi böyük
alimlərlə təmsil olunmuş
klassik siyasi iqtisadın inkişafına mühüm töhfələr vermişdir.
Neoklassik istiqamətin əsaslarının işlənib hazırlanmasına
ingilis iqtisadçısı T.R.Maltus (1766-1834), eləcə də iqtisadçı-
riyaziyyatçılar riyazi tədqiqat metodlarının köməyi ilə iqtisa-
diyyatın fəaliyyətinin bazar mexanizmini və istehlakın iqtisadi
rolunu məxsusi təhlil etməyin əsasını qoymuş alman iqtisadçısı
G.H.Qossen (1810-1858) və sosial-iqtisadi hadisələrin təhlili-
nin riyazi metodlarını tətbiq edən, fransız alimi A.O.Kurno
(1801-1877) da mühüm töhfələr vermişlər. Qossen son fayda-
lılıq nəzəriyyəsinin formalaşmasında ilk addımları atmış, daha
sonra bu nəzəriyyə onun baniləri olan iqtisadçı-riyaziyyat-
çıların - ingilis U.S.Cevons (1835-1882), isveçrəli L.Valras
(1834-1910), italiyalı V.Pareto (1848-1923), eləcə də Avstriya
məktəbini təmsil edən nəzəriyyəçilərin-K.Menger (1840-1921),
Y.Bem-Baverk
(1864-1914)
və F.Vizerin (1851-1926)
8
əsərlərində inkişaf etdirilmişdir. Son hədd faydalılığı konsep-
siyasının nəzəriyyəçiləri qiymət əmələgəlməsinın "istehlakçı
versiyası"nı yaratmışlar.
Neoklassik iqtiqamətin inkişafı
Kembric məktəbinin
banisi, ingilis iqtisadçısı A.Marşallın (1842-1924) əsərlərində
başa çatmışdır. O, bazar iqtisadiyyatının əsas mexanizmini -
"iqtisadi araşdırmaların özəyi olan, onlara vəhdət və ardıcıllıq
kəsb etdirən tələb və təklifin nisbətləri"ni əsas götürərək
iqtisadi baxışlar sistemini işləyib hazırlamışdır.
A.Smitdən sonra klassik istiqamət D.Rikardo və
C.St.Milin (1806-1873), sinfi mövqedən K.Marksın (1818-
1883) və onun davamçıları R.Hilferdinq (1877-1941),
K.Kautski (1854-1938), G.Plexanov (1856-1918), R.Lüksem-
burq (1871-1918), V.Lenin (1870-1924) və bir sıra başqa alim
və siyasətçilərin əsərlərində inkişaf etdirilmişdir. XX əsrin
axırlarında
bu istiqamət, ilk növbədə, xüsusi marksist iqtisadi
tədqiqatlarda, radikal siyasi iqtisad nəzəriyyəçilərinin, sosial
institusional məktəbin və postkeysçi nümayəndələrin əsərlərin-
də öz əksini tapmışdır.
Keynsçilik məktəbinin banisi C.M.Keynsin (1883-1946)
nəzəriyyəsi neoklassik və klassik istiqamətlər arasında müəy-
yən mənada orta mövqe tutur. Keyns öz təhlilində psixoloji
metoddan və neoklassik
məktəbin limit təhlilindən, eləcə də
klassik məktəbin bir sıra nümayəndələrinin fikirlərindən istifa-
də etmişdir. M.Keynsin başlıca və yeni ideyası odur ki, bazar
iqtisadi münasibətlər sistemi özünü tənzimləyən deyil, mak-
simum məşğulluq və iqtisadi artım imkanını yalnız dövlətin
iqtisadiyyata aktiv müdaxiləsi təmin edə bilər.
İnstitusionalistlər demək olar ki, iqtisadi nəzəriyyənin
neoklassik istiqamətinin alternatividir.
Onlar maddi amillərlə
yanaşı, mənəvi, əxlaqi, hüquqi və digər amilləri də iqtisadiy-
yatın hərəkətverici qüvvəsi hesab edirdilər. Başqa sözlə, sosial-
iqtisadi inkişafın həm iqtisadi, həm də qeyri-iqtisadi problem-
lərini təhlilin əsas predmeti hesab edir, makroiqtisadi təhlilə
9
geniş yer verirdilər. Onların əsas ideyası: 1) iqtisadiyyat üzə-
rində "sosial nəzarət"; 2) "Xalq" və "tənzimlənən" - "Sənaye
cəmiyyəti", sonra sosializmə konvergensiya
vasitəsilə kapita-
lizmin transformasiyası idi.
Мцасир елм вя техника ня гядяр инкишаф етмиш олса да,
биз щямишя шяхсиййятлярин щяйатыны вя ясярлярини унутмама-
лыйыг вя унуда да билмярик. Онларын кяшфляри, нязяриййяляри,
идейалары олмасайды вя щягиги елми ахтарышлара гиймят верил-
мясяйди, мцасир дцнйа да мювжуд олмазды
2
.
Dostları ilə paylaş: