5-Mavzu: Insoniyat hayotida ilk bosma nashrlar Reja

Strasburg
shahrida Iogann Karolyus
tomonidan 
tashkil qilingan «Relation aller Furnemmen und gedenckwurdigen Historien» («
Buyuk xabarlar 
va yodda qoladigan voqealar sarhisobi
») gazetasi e’tirof etiladi. Karolyus bosma stanokdan 
foydalanib, gazeta narxini tushirishga va sotuv hajmini ko‘tarishga erishgandi.
Keyingi 50 yil mobaynida Yevropaning boshqa mamlakatlari ham o‘z gazetalariga ega 
bo‘ldi. E’tiborlisi – ba’zi gazetalar qo‘shni davlatlarda bosmadan chiqar edi. Bu bilan gazetaning 
hokimlardan mustaqilligi ta’minlanardi. 

---

Davriy matbuot kuchini birinchi bo‘lib fransuz davlat arbobi, kardinal 
Rishele 
(1585— 
1642) tushunib yetdi. U bu vositaning omma fikriga nechog‘lik ta’sir etishini, xabarlarni ustalik 
bilan tuzish orqali odamlar ongi ustidan 
manipulyatsiya 
qilish mumkinligini anglab yetib, bundan 
unumli foydalanardi. Rishele 1631 yilda asos solgan «
La Gazette
» 1915 yilgacha faoliyat yuritdi.
XVII asrning birinchi yarmigacha barcha gazetalar haftalik bo‘lgan, ammo 1650 yilda 
gazetachilikda inqilob yuz beradi – Leypsig shahrida «
Einkommende Zeitung
» (Daromad 
gazetasi) kunlik gazetasi tashkil etiladi. 50 yildan so‘ng esa «
The Daily Courant
» kunlik 
gazetasiga asos solinadi. Bu gazetalarda yirik hodisa va falokatlar haqida xabar berilardi, zero bu 
turdagi xabarlar qirollarning obro‘siga soya solmasdi. Ammo o‘sha zamondayoq muxolif matbuot 
shakllanadi. 
XIX asrda matbuotda haqiqiy «portlash» yuz berdi – ma’lum sohaga ixtisoslashgan 
gazetalar paydo bo‘ldi: adabiyot, sanoat va savdoga oid va hokazo. Xususiy gazetalar rasmiylarini 
bozordan siqib chiqara boshladi. Endi tashqi siyosat mavzusiga alohida e’tibor qaratila boshlandi. 
XX asrga kelib esa gazetalarda ichki siyosat, oddiy xalqning hayotini yoritish ham yo‘lga qo‘yildi. 
Davlat va siyosiy tuzumni tanqid qilishga, mamlakat ichidagi muammolarni ochiqlashga 
ixtisoslashgan matbuot paydo bo‘ldi. 
Matbuot tarixidagi burilish davri Germaniyada 1450-yillarda Iogannes Gutenberg 
tomonidan bosmaxonaning ixtiro qilinishi bo‘ldi. Lekin gazetalar biz ko'nikkan ko'rinishga ega 
bo'lguncha yana ikki yuz yil o'tdi. Birinchisi La Gazette edi. 
Fransuz nashrining ta'sirini undagi ba'zi xabarlarni shaxsan Frantsiya qiroli Lui XIII va 
kardinal Rishelye yozganligi bilan baholash mumkin. Aytgancha, ushbu nashr ham pullik reklama 
sohasida kashshof bo'ldi. 
Lekin "gazette" so'zi nimani anglatadi? Frantsuzlar uni italiyaliklardan qabul qildilar, ular 
kichkina magpiyalarni shunday chaqirdilar, shuningdek, nominal qiymati 2 soldi bo'lgan tanga. U 
ko'pincha 16-asrda Venetsiyada nashr etilgan yangiliklar varaqlari uchun pul to'lagan. Keyinchalik 
bu nashr "Gazette yangiliklari" nomi bilan tanildi. Aytgancha, axborot agentliklarining ajdodlari 
bo'lgan birinchi ma'lumot yig'ish byurolari aynan shu romantik shaharda paydo bo'lgan deb 
ishoniladi. Gutenberg ixtirosining asosi shrift bilan chop etish edi. Matnning bir sahifasi qattiq 
yog'och taxtadan chop etilishi mumkin, ammo hikoyaning keyingi qismi uchun yangi taxta 
kesilishi kerak. Gutenberg tomonidan amalga oshirilgan asosiy g'oya alohida yig'iladigan 
elementlardan - harflardan shakl yaratish edi. Kerakli sahifani chop etib, turini tarqatib bo'lgach, 
xuddi shu belgilardan boshqa matnni kiritish mumkin edi. Ushbu vazifani texnik jihatdan amalga 
oshirish uchun Gutenberg ko'p yillik mashaqqatli mehnatni talab qildi. Asosiy qaror harflarni 
birma-bir ishlab chiqarish emas, balki bu jarayonni mexanizatsiyalash va standartlashtirish edi. 
Ushbu muammoni hal qilish kelajakda kitob ishlab chiqarish jarayonining narxini kamaytirishga 
yordam berdi. 
Gutenberg, aslida, vinochilik yoki qog'oz ishlab chiqarishda nam qog'ozni siqish uchun 
allaqachon mavjud bo'lgan presslarning ishlash tamoyillaridan foydalangan holda, yangi davrning 
ramzi bo'lgan matbaa mashinasini yaxshiladi. Ammo bosmaning butun yuzasida bir xil bosimni 
ta'minlash kerak edi, shunda harflar konturidagi barcha eng nozik chiziqlar bosilgan va shaklni 
plastinka ostida va orqaga siljitish uchun harakatlanuvchi vagon yaratish kerak edi. Yana bir 
qiyinchilik bu varaqni bosma plastinaga to'g'ri yotqizish edi. Gutenberg tomonidan ishlab 
chiqilgan va ushbu talablarning barchasiga javob beradigan mashina 19-asrgacha deyarli 
o'zgarmagan holda printerlarga xizmat qildi. 
Bundan 389 yil avval, 1631-yil 30-mayda Fransiyada La Gazette nomli gazeta nashr etildi 
va tez orada “gazeta” soʻzi barcha Yevropa tillariga kirdi. La Gazette nashri deyarli uch asr 

---

davomida, 1915 yilgacha mavjud bo'lib, birinchi davriy nashrning timsoliga aylandi. Qirol Lui 
XIII hatto u erda inkognito maqolalar yozgan va nafaqat siyosiy, balki o'zining harbiy yurishlari 
haqida eslatmalar ham yozgan va aslida birinchi harbiy jurnalist edi. Gazetaning dastlabki yetti 
soni raqamlanmagan holda nashr etilgan va ularda chop etilgan xabarlarda boshqa mamlakatlarda 
sodir bo‘layotgan voqealar aks etgan. "Gazeta" gazzetta deb nomlangan kichik italyan tangasiga 
berilgan nom edi; 16-asrda venetsiyaliklar avvisi deb nomlangan qo'lda yozilgan xabarlar uchun 
to'lash uchun foydalanganlar. Aynan shu shaharda birinchi axborot yig'ish byurolari, axborot 
agentliklarining prototiplari shakllangan va "yangilik muallifi" kasbi paydo bo'lgan deb ishoniladi. 
La Gazette nashriyoti butun Frantsiya bo'ylab yangiliklarni tarqatish uchun patent olgan 
zodagon Teofrastus Renaudo edi. Aynan Renaudo juda muhim yangilikni taklif qildi - sotuvlar, 
topilmalar, tovarlar takliflari haqidagi shaxsiy e'lonlar - reklama - gazetada pullik asosda 
joylashtirila boshlandi. 1926 yilda La Gazettening birinchi noshiri sharafiga Frantsiya adabiy 
mukofoti Renaudot mukofoti o'n nafar jurnalist va adabiyotshunos tomonidan tasdiqlangan. 
Renaudo "La Gazette" nomi bilan keladi, bu italyancha "gazetta" (Gazettening "frantsuz" 
versiyasiga aylantirilgan) so'zidan kelib chiqqan va 16-asrda venetsiyaliklar qo'lda yozilgan 
xabarlar uchun to'lagan kumush tangaga ishora qiladi. 
Chet el so'zi xaridorlarni o'ziga tortdi, bu esa muomalaning o'sishiga yordam berdi. Shunga 
qaramay, dastlabki yillarda gazeta o'z egasiga sezilarli daromad keltirmadi. Qo'shimcha daromad 
sifatida Teofrastus Renaudo boshqa nashriyotlarga La Gazette keyingi soniga to'g'ri kelmaydigan 
ma'lumotlarni sotdi. Gazeta tipografik usulda chop etilgan. Dastlabki beshta nashrda hech qanday 
iz bo‘lmagan: sana, raqam, bosmaxona manzili ko‘rsatilmagan. Raqamlar alifbo tartibida harflar 
bilan ajralib turardi. Oltinchi sonidan boshlab gazetaning oxirida tahririyat manzili va chiqarilgan 
sanani e'lon qila boshladilar: “du bureau d'adresse, au grand Coq, rue de la Calandre, sortant du 
marche Neuf, pres le Palais, a. Parij,” keyin nashr sanasi (1631 yil 4 iyul). La Gazette har shanba 
kuni nashr etiladi va o'rta er dengizi va uzoqroq mamlakatlardagi yangiliklar bilan boshlanib, Parij 
yangiliklari bilan tugaydi. Gazeta qoshida chet el gazetalarini tarjima qiladigan, fuqarolarning 
buyurtmalarini bajaradigan o'ziga xos tarjima byurosi tashkil etilgan. 
La Gazette o'sha davrning boshqa gazetalaridan o'zining qat'iyligi, qurilish mantiqiyligi va 
maqola yozish uslubiga e'tiborning ortishi bilan ajralib turadi. Teofrastus Renaudo o'quvchiga 
yozgan so'zboshida shunday ta'kidlaydi: "Men o'z "Gazette" va "Nouvelles"ni yozishda duch 
keladigan qiyinchiliklar haqida ishimning ahamiyatini oshirish uchun emas, balki har doim ham 
qadr-qimmatga mos kelmasa, uslubim uchun kechirim so'rash uchun yozaman. Fitna." "La 
Gazette" o'sha paytda juda katta tirajda - 1200 nusxada nashr etilgan, Parijning o'zida ham, 
viloyatlarda ham tarqatilgan. Dastlab atigi 2 sahifa, keyin 4, keyin 6, 8 va 12. Gazeta muntazam 
bo'limlardan iborat bo'lib, ikki qismga bo'lingan - axborot va ko'ngilochar. 
Renaudo gazetani viloyatlar bo'ylab tez va foydali tarzda tarqatishning yangi usulini o'ylab 
topdi. Viloyat bosmaxonalari La Gazette nusxasini olib, uni bir necha soat ichida o'z viloyatlari 
o'quvchilari uchun ko'paytirdilar. Gazetaning tanish ko'rinishini shakllantirishdagi muhim qadam 
Renaudoning La Gazette'da pullik asosda joylashtirilgan shaxsiy reklamalar bilan alohida 
qo'shimchani nashr etish qarori bo'ldi. 
Rossiyada birinchi gazeta 1613 yilda Mixail Fedorovich davrida paydo bo'lgan qo'lda 
yozilgan "messenjer xatlari" hisoblanadi. Ularni "ustunlar" deb ham atashgan, chunki ular bir-
biriga yopishtirilgan varaqlarda ustunlar shaklida yozilgan, uzunligi bir necha metr. Keyinchalik 
ular Evropa uslubida - "Chimes" deb nomlandi. "Messenjer maktublari"ning mazmuni xorijiy 
matbuotdan tarjimalar va rus diplomatlari va xorijdan kelgan savdogarlarning xabarlariga 
asoslangan edi. 

---

Birinchi bosma rus gazetasi 1702 yilda Pyotr I farmoni bilan nashr etilgan "Vedomosti" 
Moskva davlatida va boshqa atrofdagi mamlakatlarda sodir bo'lgan harbiy va boshqa bilim va 
xotiraga arziydigan ishlar haqida" gazetasi edi. Bu cherkov shriftida deyarli hoshiyasiz sakkizinchi 
varaq edi. Ma'lumotlarning aksariyati Gollandiya gazetalaridan olingan va tarjima qilingan. 
"Vedomosti"ning tiraji 1000 nusxani, nashrning sotish narxi esa 2 tiyin edi. Faqat 19-asrda gazeta 
biznesida haqiqiy global bum yuz berdi. O'shanda ko'plab Evropa mamlakatlarida siyosiy va 
ijtimoiy hayotning markazi gazetalarga ko'chdi. 
Agar gazeta funktsional mezonlarga ko'ra aniqlansa: ommaviylik, seriyalilik, davriylik, 
uning sotilishi yoki dolzarbligi (ya'ni, o'quvchilar kiruvchi yangiliklardan xabardor bo'lishlari 
uchun etarlicha qisqa vaqt oralig'ida muntazam ravishda nashr etiladigan yagona seriya sifatida), 
u holda "Relation" Evropadagi birinchi gazeta edi. Gazeta 
Jurnal (frantsuzcha Journal-kundalik, kundalik eslatma, fransuzcha jour — kun, kun) — 
doimiy sarlavhaga ega boʻlgan va turli ijtimoiy-siyosiy, ilmiy, ishlab chiqarish va boshqa 
masalalarga oid maqolalar yoki tezislarni oʻz ichiga olgan bosma yoki elektron davriy nashr, 
adabiy- San’at asarlari gazeta singari jurnal ham asosiy axborot vositalari va targ‘ibot vositalaridan 
biri bo‘lib, jamoatchilik fikriga ta’sir ko‘rsatadi, uni ma’lum mafkuraviy guruhlar, ijtimoiy 
tabaqalar, siyosiy partiyalar, tashkilotlar manfaatlariga mos ravishda shakllantiradi. 
Jurnallar, xuddi gazetalar kabi, tasniflanadi: 
Chastota bo'yicha - kundalik jurnallar yo'q, faqat haftalik va oylik, shuningdek, formatga 
ko'ra har ikki oyda yoki kamroq tez-tez nashr etiladigan jurnallar mavjud. 
Yaltiroq jurnal - ommaviy madaniyat mahsuloti bo'lib, o'quvchining bo'sh vaqtini o'tkazish 
uchun mo'ljallangan; u jiddiy mavzulardan butunlay qochishadi, siyosatdan tashqari va hayotning 
abadiy bayrami illyuziyasini yaratadi. U yorqin, "porloq" dizayn va nashrga ega. 
Internet jurnali 
Mavzu bo'yicha; 
Erkaklar jurnali 
Ilmiy jurnal 
Adabiy jurnal