Fesil-12. indd

Monqolustanda təbii resurs sektorunun inkişafı

Hal-hazırda, Monqolustan genişmiqyaslı xammal “bumunu” yaşayır. Bu 

yaxınlara  qədər,  Monqolustan  kiçik  dəniz  yollarından  nisbətən  təcrid  edil-

miş, iqtisadiyyatın aşağı inkişaf səviyyəsinə malik, 2,7 milyon insanda əhalisi 

olan  ölkə  hesab  edilirdi;  belə  ki,  Monqolustanda  2009-cu  ildə  adambaşına 

düşən ÜDM səviyyəsi təxminən 1,5 min ABŞ dolları və həmin il ümumi da-

xili məhsul 4,2 milyard ABŞ dolları təşkil etmişdir. Bununla belə, Monqo-

lustan böyük inkişaf potensialına malikdir və bu potensial bilavasitə mədən 

sənayesinin inkişafı üzrə iki nəhəng layihə ilə bağlıdır.

  “Oyu  Tolqoy”  (OT)  –  Çinin  sərhədindən  təxminən  80  kilometr  şima-

la doğru, Cənubi Qobi səhrasında yerləşən mis və qızıl yatağıdır. Aparılmış 

təxmini  qiymətləndirilmələrə  görə,  burada  təxminən  35  milyon  ton  mis  və 

1275 ton qızıl var. İstehsalın 2013-cü ildə işə salınması və 2017-18 ilə tam 

qüvvə ilə işləməsi gözlənilir; bu isə il ərzində bütün dünyada istehsal edilən 

misin 3%-nə bərabər, təxminən 450.000 ton mis təchizatı deməkdir. İstehsalın 

qaydaya salınması ərəfəsində 4 milyard ABŞ dollarından çox investisiyaların 

cəlb edilməsi və bu rəqəmin şaxtaların istismar dövrü ərzində 18,6 milyarda 

çatacağı gözlənilir; bu isə 2010-cu il ərzində Monqolustanın ÜDM-nın üç-

qat dəyərini təşkil edir və 6,1 milyard ABŞ dollarına bərabərdir (BAEcono-

mics, 2011). 2009-cu ilin oktyabr ayında, Monqolustan hökuməti İngiltərə və 

Avstraliyanın  nəhəng  “Rio  Tinto”  korporasiyasının  dəstəyi  ilə,  dağ-mədən 

sənayesində  çalışan  “Ivanhoe  Miners”  şirkəti  ilə  “Oyu Tolqoy”  layihəsinin 

istismarına dair investisiya sazişini imzaladı.

“Tavan Tolqoya” (TT) layihəsində 6 milyard tondan çox kömür xamma-

lının mövcud olduğu bildirilir. Bundan əlavə, Cənubi Qobidə, təxminən Çin 

sərhədindən təxminən 240 kilometr şimala doğru və “Oyu Tolqoy” yatağın-

dan  150  kilometr  aralıda  digər  yataq  yerləşir.  Bu  şaxta  artıq  1967-ci  ildən 

fəaliyyət göstərir, amma istehsal həcmləri kifayət qədər az olaraq qalır. Ya-

tağın tam qüvvə ilə fəaliyyət göstərməsi məqsədi ilə, hökumət Qərbi Tsanxi 

blokunda  işlərin  həyata  keçirilməsinə  dair  tenderi  elan  etdi  və  proqnozlara 

görə 2012-ci ilin ortalarına qədər hazırlıq işləri başa çatmalıdır. Şərq Tsan-

xi bloku, gözlənildiyi kimi, dövlət dağ-mədən sənayesi şirkəti “Erdenes TT” 

25

 Сонин К. Институциональная теория бесконечного передела // Вопросы экономики. 

2005. № 7.

---

363

tərəfindən istismar ediləcək. “TT” layihəsinin istismarı, kömürün istehlakçı-

lara göndərilməsi üçün nəqliyyat vasitələrinin mövcudluğundan asılı olaraq, 

2013-cü  ilə  kömürünün  istehsalını  əhəmiyyətli  dərəcədə  genişləndirməklə, 

Monqolustanın 2010-cu ildə ÜDM-nin ekvivalenti həcmində qısamüddətli in-

vestisiyaların cəlb edilməsini nəzərdə tutur.

Bu investisiya layihələri bütövlükdə monqol iqtisadiyyatının inkişafı üçün 

unikal imkan təqdim edir. Yalnız 2010-cu ildə daxili birbaşa xarici investisiyalar 

(DBXİ) xalis vəziyyətdə ÜDM-in 25 %  səviyyəsinə çatmağa müvəffəq oldu. 

Əgər ÜDM artımı faktiki olaraq bir o qədər də yüksək olmasa da (təxminən 

6,5%), o, adambaşına dollar nisbətində 30 %-ə çatmağa müvəffəq oldu.

İnstitutların  kifayət  qədər  güclü  olmadığı  ölkələrdə,  onların  sonradan 

xammal rentasının təzyiqi altında daha da zəifləməsi baş verir; eyni zaman-

da, institutların əvvəldən güclü olduğu ölkələrdə (məs. Norveç və Avstraliya 

kimi),  təbii  resursların  istifadəsindən  əldə  edilmiş  gəlirlərin  idarə  edilməsi 

sahəsində mühitin inkişaf etdirilməsi üçün daha çox imkanlar var ki, bu da 

eyni zamanda iqtisadi artımın dəstəklənməsi və institutların müdafiəsini təmin 

edir. Xammal resursları ilə zəngin, lakin zəif institutları olan ölkələr, zəif ins-

titutların mövcudluğunun məntiqsizliyi və onların təkmilləşdirməsi üçün sti-

mulların yoxluğu ilə səciyyələnən “institusional tələyə” düşə bilərlər.

Monqolustan, çox ehtimal ki, artıq “sərhəd” xəttindədir. Məsələn, Dünya 

Bankının İdarəetmə İndeksi (“World Bank Governance Index”) məlumatlarına 

görə,  bu  ölkədə  resurs  artımı  nisbətən  güclü  institutlar  (WBGI,  bax:  Qra-

fik  3)  ilə  birgə  gəldi  ki,  bu  da  Monqolustanın  postsovet  məkanının  zəngin 

təbii resurslara malik ölkələrindən qat-qat yüksək mövqedə bərqərar olması 

ilə nəticələndi. Belə ki, eyni göstəricilərə əsasən, Monqolustanın institutları 

Norveç, Avstraliya və Çili kimi zəngin xammal resurslarına əsaslanan, inkişaf 

etmiş iqtisadiyyata malik ölkələrin institutlarından daha zəifdir. 

---

364

Beləliklə, yuxarıda göstərilən müzakirələrə əsasən, Monqolustanın rifahı 

siyasətin üç əsas spesifik tələbi ilə üzləşir:

Birinci.  Lazımi  ekspertizanın  cəlb  edilməsi  və  zəruri  infrastrukturların 

təmin edilməsi yolu ilə təbii resurslar sektorunun əlahiddə inkişafı. 2011 – 

2012-ci illər üçün Rəqabətə davamlılıq üzrə Qlobal Məruzəyə əsasən, Mon-

qolustanda mövcud infrastruktur ehtiyatı, digər ölkələr ilə müqayisədə yüksək 

deyil və infrastruktur keyfiyyətinə görə 142 ölkə arasında 112-ci yeri tutur. Bu 

isə iri dağ-mədən sektoruna malik digər inkişaf edən ölkələrin mövqeyindən 

qat-qat aşağıdır (Çili – 41-ci yer, İndoneziya – 76-cı yer, Peru – 88-ci yer, 

Botsvana – 92-ci yer). Dəmir yolları, magistrallar, gömrük infrastrukturu, su 

təchizatı və elektrik təchizatı sistemlərinin yenilənməsinə böyük ehtiyac var.

İkinci  tələb  –  təbii  resursların  hasilatının  makroiqtisadi  sabitsizliyə 

təsirinin  qarşısının  alınması  və  dağ-mədən  sənayesinin  iqtisadiyyatın  digər 

sektorlarının inkişafını sıxışdırmamasını təmin etməkdir.

Üçüncü tələb – Monqolustanın nisbətən “yaxşı” institutlarının qorunub 

saxlanılması və təkmilləşdirilməsidir. Bu isə təbii resursların idarə edilməsi 

və bölüşdürülməsi prosesinin maksimal şəffaflığı və hesabatların verilməsini, 

həmçinin gəlirlərdə artan bərabərsizliyin azaldılmasını tələb edir.

Resursların  bolluğu,  çox  ehtimal  ki,  institutların  inkişaf  prosesini 

ləngitməklə  və  ya  əks  inkişafını  stimullaşdırmaqla  yanaşı,  həm  də  institutla-

rın möhkəmləndirilməsinə yol verməmək üçün imkanlara yol açır. Bunun əsas 

səbəbi ondadır ki, hökumətlər, təbii resursların satışından əldə edilən gəlirləri 

genişləndirmək imkanına malik olaraq, dövlət büdcəsinin formalaşmasında öz 

vətəndaşlarından  daha  az  asılı  olurlar. Vətəndaşlar  vergi  yükündən  azad  olan 

zaman, onlar, bir qayda olaraq, dövlətin fəaliyyəti haqqında daha az informa-

siya  əldə  edirlər  və  müvafiq  olaraq,  ona  qarşı  daha  az  tələbləri  irəli  sürürlər. 

Hətta  insanlar  dövlət  siyasətini  bəyənmirlərsə  belə,  onların  hökuməti  öz  pul 

dəstəklərindən məhrum etmək imkanı olmur. Buna görə də, təbii sərvətlər və ya 

resurslar hasil edən ölkə vergilərin yığılması üçün nəzərdə tutulmuş bürokratik 

aparatın  inkişafına  ehtiyac  duymur

26

.  Eyni  zamanda,  vergilərin  topladılması-

na olan zərurət, bir çox Qərb ölkələrində təkcə güclü dövlət deyil, həm də de-

mokratik institutların yaradılmasına son dərəcə əhəmiyyətli töhfə verdi

27

. Vergi 

yığılmalarından asılılığın olmaması və bunun əvəzinə xarici gəlir mənbələrinə 

güvənilməsinə hazırlıq, göründüyü kimi, yaxşı institutlara tələbatı zəiflədir və re-

surslar ilə zəngin olan bir çox inkişaf edən ölkələrdə effektiv dövlət idarəçiliyinin 

inkişafını çətinləşdirir.

26

 Fearon, J. D. and D. Laitin. 2003. Ethnicity,  Insurgency,  and Civil War. American Political 

Science Review, 97 (1): 75-91.

27

 Ross, M. 2004. Does Taxation Lead to Representation? British Journal of Political Science 

34: 229-249.

---

365

Qeyd etmək vacibdir ki, resursların bolluğunun institutlara təsiri sonuncu-

ların keyfiyyətinin ilkin parametrləri ilə təyin edilir

28

. İnkişaf etmiş institutlara 

malik ölkələrdə resursların bolluğu artım və ya inkişafa təsir etmir və ya müsbət 

təsir edir. Dünyada karbohidrogenləri ilə ən zəngin olan ölkələrdən biri, Nor-

veç, təhsil xərclərinin artırılması və stabilləşdirmə fondunun yaradılması üçün 

neft ixracatından əldə edilən əlavə gəlirlərdən istifadə etdi. Belə ki, resursların 

ölkədə inkişaf etmiş siyasi və iqtisadi institutların yaranmasından sonra açıldı-

ğını nəzərə alaraq, resurs bolluğu artım sürətlərinin uzunmüddətli ləngiməsinə 

səbəb olmadı. Norveç bu gün də dünyanın ən zəngin ölkələrindən biri sayılır

29

.

Aşağı  keyfiyyətli  institutların  mövcud  olduğu  ölkələrdə  resurs  bolluğu 

tez-tez islahatların keçirilməsində ləngimələrə səbəb olur, institusional inkişaf 

prosesinə  və  beləliklə,  iqtisadi  artıma  mənfi  təsir  göstərir.  Həyata  keçirilmiş 

bir  sıra  tədqiqatlar  onu  göstərir  ki,  bu  ölkələrdə  neftin  satışından  əldə  edilən 

gəlirlər mülkiyyət hüquqlarının müdafiəsi, korporativ idarəetmə, KİV azadlıq-

ları, demokratiya və islahatlar institutu kimi qurumların keyfiyyətinə mənfi təsir 

göstərir;  bu isə öz növbəsində resurslar ilə bağlı olmayan sahələrdə təsərrüfat 

fəaliyyəti subyektlərinin fəaliyyət şərtlərinə təsir edir

30

. Xüsusi halda, iqtisadçı-

lar tərəfindən aparılan tədqiqatlarının nəticələrinə əsasən, məlum olur ki, korpo-

rativ şəffaflığın səviyyəsi məhz ən pis institutlara malik olan ölkələrdə və neftin 

qiymətinin daha yüksək olduğu dövrdə neft-qaz sahələrində həqiqətən də aşağı 

olur. Bundan əlavə, belə olduğu halda, şəffaflığın azalması kapital bazarlarının 

daha az effektiv işinə və bu sahələrdə artım səviyyəsinin ləngidilməsinə gətirib 

çıxarır

31

.  Müxtəlif  ölkələrin  (Afrika,  Latın Amerikası,  Yaxın  Şərq)  təcrübəsi, 

“qəfildən” yaranan böyük əlavə gəlir mənbəyinin çoxdan “yetişmiş” islahatla-

rı təxirə salmağa imkan verməsini sübuta yetirir. Neftdən əldə edilən gəlirlər, 

sənayenin idxal edilən mallar tərəfindən rəqabətdən müdafiəsi siyasətini iqtisa-

di səmərəliliyin tələb etdiyindən də uzun müddətə həyata keçirilməsinə imkan 

verib; bundan əlavə, dövlət iqtisadiyyata həddən artıq və səmərəsiz sərmayələr 

yatırmışdır

32

.

28

 Mehlum H., Moene K., Torvik R. Institutions and the Resource Curse // Economic Journal. 

2006. Vol. 116, No 508.

29

 Сергей Гуриев, Александр Плеханов, Константин Сонин. Экономический механизм 

сырьевой модели развития. Вопросы экономики, №3, 2010.

30

 Гуриев С. М., Колотилин А. Д., Сонин К. И. Цены на нефть и риск национализации: о 

чем говорят панельные данные? // Экономический журнал ВШЭ. 2008. Т. 12, № 2; Ross 

M. Does Oil Hinder Democracy? // World Politics. 2001. Vol. 53, No 3. P. 325—361; Amin M., 

Djankov S. Natural Resources and Reforms // World Bank Policy Research Working Paper No 

4882. 2009 və başqaları

31

 С. Гуриев, К. Сонин. Экономика «ресурсного проклятия» // Вопросы экономики, 2008. 

№ 4.

32

 Elə orada.

---

366