Harbiy-texnik instituti m. X. Rustambayev
Yüklə 3,11 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
JK 21-moddasi 1-qismida
qonun chiqaruvchi formal tarkibli jinoyatning tugallangan vaqtidan, ya’ni ijtimoiy xavfli qilmishning obyektiv sodir etilishiga qarab qasdning tarkibini ochib beradi. Keltirib o‘tilgan normaga asosan: «Ushbu Kodeks moddasida jinoyat tamom bo‘lgan payt ijtimoiy xavfli qilmish bajarilgan vaqt deb hisoblangan bo‘lib, uni sodir etgan shaxs o‘z qilmishining ijtimoiy xavflilik xususiyatini anglagan va shunday qilmishni sodir etishni istagan bo‘lsa, bunday jinoyat qasddan sodir etilgan deb topiladi». Qandaydir oqibat kelib chiqadimi yoki yo‘qmi, undan qat’i nazar, shaxs aybdor deb topiladi va javobgarlikka tortiladi. Formal tarkibli jinoyatlarda qasd turlarga bo‘linmaydi, boshqacha aytganda, ayb faqat to‘g‘ri qasdli bo‘ladi. Formal tarkibli jinoyatlarni kvalifikatsiya qilishda shaxsning o‘z harakati yoki harakatsizligining ijtimoiy xavflilik xususiyatini anglab yetishi (intellektual holat) hamda shunday harakatlarni sodir etishni yoki harakatsizlik (irodaviy holat)ni istashi kabi faktlar muhim hisoblanadi. Bu yerda qonun chiqaruvchi tomonidan tajovuzning ijtimoiy xavfli oqibatlari huquqiy xususiyat doirasidan tashqarida qoldiriladi va sud tomonidan tayinlanadigan jazoning turi va miqdoriga ta’sir etsa ham subyektning aybdorligini belgilash vaqtida ahamiyat kasb etmaydi. Intellektual holat shaxs tomonidan o‘zi sodir etgan u yoki bu qilmishining ijtimoiy xavflilik xususiyatini anglashi bilan bog‘liq jarayonlarni o‘zi ichiga oladi. Shaxs tomonidan qilmishning ijtimoiy xavflilik xususiyatini anglash, birinchidan, qilmishning haqiqiy mohiyatini, ikkinchidan, uning ijtimoiy ahamiyatini bilishni bildiradi. Anglash, tajovuz qaratilgan manfaat, qadriyatlarning xususiyati to‘g‘risida tasavvur mavjudligi, ya’ni jinoyatning obyekti, qilmishning mohiyati, uning vositasida tajovuz amalga oshiriladigan hamda boshqa jinoyat sodir etishdagi faktik holatlar (vaqt, usul, holat)ni namoyon etadi. Bu jarayonlar hammasining aks etishi 188 aybdorning ongida unga jinoyat qonunchiligi bilan qo‘riqlanadigan ijtimoiy manfaatlarga qilmishning obyektiv yo‘naltirilganligini, ya’ni ijtimoiy xavfni anglash imkonini beradi. Ijtimoiy xavf ostida qilmishning haqiqiy belgilaridan tashqarida yotuvchi qandaydir mustaqil elementi emas, balki barcha obyektiv belgilarini yuzaga keltiruvchi qilmishning yaxlit tarkibi nazarda tutiladi. Shuning uchun ijtimoiy xavfni anglash, qilmish faktik belgilarining ijtimoiy tarkibini anglashga olib boradi. Jinoyat subyektining o‘zini ifodalovchi belgilarini anglash qasdning tarkibiga kirmaydi. Masalan, agar 13 yoshli shaxs odam o‘ldirganlik uchun og‘irlashtiruvchi holatlarda javobgarlikka tortiladi, hattoki u xuddi shu jinoyat uchun javobgarlik 14 yoshdan kelib chiqadi deb o‘ylagan bo‘lsa ham. Bundan tashqari, qasd maxsus subyektning belgilarini anglashni o‘z ichiga olib, ular aybdorga yuklatilgan maxsus majburiyatlarni buzganlik bilan bog‘langan bo‘lib, jinoyatning maxsus belgilari hisoblanadi (masalan, mansabdorlik jinoyati). Qilmishning ijtimoiy xavfliligini uning huquqqa xilofliligi bilan tenglashtirib bo‘lmaydi, ya’ni shaxs o‘zi sodir etgan qilmishi jazo qo‘llash tahdidi bilan qonun tomonidan taqiqlanganligidan va bu uchun javobgarlikdan umumiy tarzda bo‘lsa ham xabardor bo‘lishi kerak. Ko‘p hollarda jinoyatlar huquqqa xilofliligi anglangan holda sodir etiladi. Biroq qonunchilik sodir etilayotgan qilmishning huquqqa xilofliligini anglashni ayb shaklining tarkibiga kiritmaydi, shuning uchun sodir etilgan qilmishning huquqqa xilofliligini aybdor anglab yetmagan hollarida, hattoki qonunchilik ignorantia legis neminem excusat 1 tamoyilini nazarda tutsa ham, jinoyat qasddan sodir etilgan deb topiladi. Formal tarkibli jinoyatlarda qasdning intellektual tomonini qilmishning ijtimoiy xavfliligi va uning ijtimoiy ahamiyati tashkil etadi. Yuqorida keltirib o‘tilgan jinoyatlar tarkibini kvalifikatsiya qilishda, sud- tergov xodimlarining birinchi galdagi vazifasi aybdorning ruhiy ko‘rinishini, ya’ni sodir etilayotgan qilmishning ijtimoiy xavfli xususiyatini belgilashdir, chunki formal tarkibli jinoyatlarda aybdorning qasdi muayyan ijtimoiy xavfli oqibatni keltirishni istash yoki uning kelib 1 Незнание закона никого не извиняет (лат.). 189 chiqishini oldindan ko‘ra bilishni qamrab olishining zarurati bo‘lmaydi. Formal tarkibli jinoyatlarni sodir etishda qasdning irodaviy holati birmuncha moddiy tarkibli jinoyatlar bilan taqqoslashda chegaralangan va faqat u ijtimoiy xavfli qilmishning o‘ziga, ya’ni uning sodir etilishiga bo‘lgan irodaviy munosabat bilan tugallanadi. Yüklə 3,11 Mb. Dostları ilə paylaş:
|