Qishloq aholi

O 'zbekistondagi qishloq aholi punktlaridagi ishlab chiqarish
zonalarining taxminiy tuzilmalari
34-jadval
X o'ja­
lik
Asosiy
ishlab
chiqarish
(yopiq
turdagi)
Xizmat 
ko'rsatuvchi 
ishlab chiqarish
Yordamchi
ishlab
chiqarish
Mahsulotni
qayta
ishlash
1
2
3
4
5
Paxta-
chilik
Paxta qabul 
qilish 
punkti, 
Sut-tovar 
fermasi 
(STF), ipak 
qurti 
boqiladigan 
xo'jalik
Meva-sabzavot 
ombori, ombor 
uchastkasi, q/x 
texnikasini 
ta’mirlash va 
saqlash uchastkasi, 
YOMM
Qurilish 
uchastkasi, 
qozonxona, suv 
chiqarish va 
tozalash 
inshootlari, 
m a’muriy- 
maishiy blok
Meva- 
sabzavot 
konserva 
zavodi, sutni 
qayta ishlash 
korxonasi
Sholi-
chilik
Yirik 
qoramol 
fermasi, 
ipak qurti 
boqiladigan 
xo'jalik, 
cho'chqachi- 
lik fermasi
Sholi ombori, 
ombor uchastkasi, 
q/x texnikasini 
ta’mirlash va 
saqlash uchastkasi, 
YOMM
Qurilish 
uchastkasi, 
muhandislik 
inshootlari, 
ma’muriy- 
maishiy blok, 
seleksiya 
stansiyasi
M eva-. 
sabzavot 
konserva 
zavodi
272

---

Bog'dor
chilik-
uzum-
chilik
STF, ipak 
qurti 
boqiladigan 
xo'jalik
Meva-sabzavot 
ombori, ombor 
uchastkasi, q/x 
texnikasini 
ta’mirlash va 
saqlash uchastkasi, 
YOMM
Qurilish 
uchastkasi, 
muhandislik 
inshootlari, 
ma’muriy- 
maishiy blok, 
seleksiya 
stansiyasi
Meva- 
sabzavot 
konserva 
zavodi, sutni 
qayta ishlash 
korxonasi
Sabza-
vot-
chilik-
STF
Sabza-
vot-sut-
chilik
MTF
Sabzavot ombori, 
qovun ombori, 
kartoshka ombori, 
urug‘, meva, 
sabzavot saralash 
korxonasi, q/x 
texnikasini 
ta’mirlash va 
saqlash uchastkasi, 
ombor uchastkasi
Qurilish 
uchastkasi, 
muhandislik 
inshootlari, 
ma’muriy- 
maishiy blok, 
seleksiya 
stansiyasi
Meva- 
sabzavot 
konserva 
zavodi, 
Sabzavot 
quritish 
korxonasi, 
kraxmal- 
shinni 
zavodi, sutni 
qayta ishlash 
korxonasi
Sut-
chilik
Sut ishlab 
chiqarish 
kompleksi
Meva-sabzavot 
ombori, ombor 
uchastkasi, q/x 
texnikasini 
ta’mirlash va 
saqlash uchastkasi, 
YOMM
Qurilish 
uchastkasi, 
muhandislik 
inshootlari, 
ma’muriy- 
maishiy blok, 
seleksiya 
stansiyasi
Yem-xashak 
tayyorlash 
korxonasi, 
sutni qayta 
ishlash 
korxonasi
Yirik
qoramol
fermasi
Chorvachili 
к kompleksi 
(yirik
Meva-sabzavot 
ombori, ombor 
uchastkasi, q/x
Qurilish
uchastkasi,
muhandislik
Yem-xashak
tayyorlash
korxonasi
273

---

(bo'rdo
qi-
chilik)
qoramolni
bo'rdoqiga
boqish)
texnikasini 
ta’mirlash va 
saqlash uchastkasi, 
YOMM
inshootlari, 
ma’muriy- 
maishiy blok, 
seleksiya 
stansiyasi
G 'alla
chilik
Cho'chqachi 
lik fermasi, 
qo'ychilik 
fermasi
Sabzavot ombori, 
don ombori, 
tozalash punkti, 
ombor uchastkasi, 
q/x texnikasini 
ta’mirlash va 
saqlash uchastkasi, 
YOMM
Qurilish 
uchastkasi, 
muhandislik 
inshootlari, 
ma’muriy- 
maishiy blok, 
seleksiya 
stansiyasi
Donni qayta 
ishlash 
korxonasi
Qorako'
l-chilik
Qorako'lchil 
ik fermasi 
(kompleksi)
Ombor uchastkasi, 
q/x texnikasini 
ta’mirlash va 
saqlash uchastkasi, 
YOMM
Qurilish 
uchastkasi, 
muhandislik 
inshootlari, 
ma’muriy- 
maishiy blok, 
seleksiya 
stansiyasi
Yem-xashak 
tayyorlash 
korxonasi, 
qorako‘1 
terisiga 
ishlov berish 
korxonasi
Barcha obyektlam i hududlam ing funksional zonalashtirilishi 
bo'yicha joylashtirish qishloq xo'jalik ishlab chiqarish zonalarining 
rejali tuzilm alarini rivojlantirishning asosiy yo'nalishlaridan biri 
hisoblanadi. Qishloq xo'jalik ishlab chiqarish kom pleksining asosiy 
zonalari quyidagilardir: asosiy ishlab chiqarish (AICH), m a’muriy- 
boshqaruv va xizmat ko'rsatish (M BX), qo'shim cha-yordam chi ishlab 
chiqarish (QYOICH), chiqindi saqlash va qayta ishlash (CHSQI), 
(5.4.1-rasm ). Bu zonalar kom pleksning rejali fazoviy tashkil etishning 
asosini tashkil etadilar. Kompozitsion va funksional jihatdan asosiy 
ishlab chiqarish zonasi 
ustuvor hisoblanadi. Uning tuzilmasi
274

---

masshtabi bo'yicha eng yirik bino va inshootlar bilan ajralib turadi va 
yuklam alar markazida joylashadi.
V.V.M usatov (M arXI) m a'lum otlariga ko'ra, ishlab chiqarish 
zonalarining 
amaliyotda 
ishlab 
chiqilgan 
rejali 
tuzilmalarini 
shakllantirish usullari bu: lentali bir qatorli, chuqur ko'p qatorli, 
lentali-chuqur (ikki qatorli), ixcham-uyali. Ular shakllanishining 
prinsipial modellari 5.4.1-rasmda keltirilgan.
Ularning birinchisi istiqomat zonasiga parallel bo'ladi yoki uning 
frontini davom ettiradi yoki istiqomat zonasiga burchak ostida 
joylashtiriladi.
Ikkinchisi zararlilik klassi turlicha korxonalaming ko 'p tarmoqli 
to'plam i yig'ilganida va zararlilikning 1 va II klassiga ega 
obyektlardan yetarlicha sanitariya-himoya oraliqlam i (ular ikkinchi 
yoki uchinchi qatorda joylashadi) yaratish zarurati mavjud bo'lganida 
qo'llaniladi.
Lentali-chuqur usul oraliq hisoblanib, odatda, istiqomat zonasi 
frontiga parallel qilib qo'llaniladi; lentali bir qatorli usulga o'xshash 
usullar qoilanilishi ham ko'zda tutilishi mumkin. Ikkinchi qator 
zararlilik darajasi yuqori yoki transport aylanmasi ko'proq bo'lgan 
korxonalar uchun ajratiladi.
Ixcham-uyali usul zararsiz va yuk-transport ehtiyojalari minimal 
korxona va obyektlar to'plam i bo'lganida qo'llaniladi. Ular istiqomat 
zonasida, undan uzoqda, sanitariya-himoya zonasida, jam oat, ilmiy va 
o 'q u v kom plekslar bilan va, nihoyat, istiqomat zonasi va xizmat 
ko'rsatish obyektlari bilan yagona kompozitsiyada joylashishi 
mumkin. Amaliyotda bu usullar aralashib ketadi, turli mujassam- 
liklarda qo'llaniladi va aniq modifikatsiyalaming ko'plab variantlarini 
hosil qiladilar.
Rejali-fazoviy tuzilmasining jihatlari bo'yicha ishlab chiqarish 
zonasi quyidagicha bo'lishi mumkin:
-monoblok, barcha ishlab chiqarish va bevosita u bilan bog'liq 
yordam chi jarayonlar bitta yirik o ich a m li hajmda jam langanida ishlab 
chiqarish zonasi uchun shunday variant qo'llaniladi (5.4.2-rasm);
-blokirovkalangan bir nechta ishlab chiqarish korpuslari (5.4.3- 
rasm);
-pavilyon ko'rinishidagi tuzilma, bunda enining o'Ichamlari 
kichik bo'lgan alohida ishlab chiqarish binolari ana shunday usulda 
joylashtiriladilar (5.4.4-rasm);
275

---

-ko‘p qavatli bino (5.4.5-rasm).
Har bir ishlab chiqarish zonasi ixtisoslashuvining xarakteri 
funksional-rejali va kompozitsion yechim laridagi o 'zig a xos jihatlam i 
belgilab beradi. Chorvachilik komplekslari uchun og'ilxonalam ing 
yoyilgan hajmlari va yem-xashak sexlarining vertikal hajmlari, 
m a’muriy-m aishiy koф usning vertikal yoki gorizontal hajmlari xos.
Ekin mahsulotlarini qayta ishlash va saqlashga ixtisoslashgan 
korxonalari gorizontal bo'yicha yoyilgan yoki vertikal hajmda 
jam langan bo'lishlari mumkin.
O 'zaro bog'liq korxonalar kompleksi ko'rinishidagi ishlab 
chiqarish zonasining shakllanishi rejali-fazoviy va kompozitsion 
yechim larga alohida talablar qo'yadi, chunki bu yerdagi alohida 
korxona uchun qabul qilingan yechim um um iy m e’moriy g'oyaga mos 
kelishi lozim. Bu esa, o 'z navbatida, kom pleks tarkibidagi barcha 
korxonalar modulini bir masshtabga keltirishni talab qiladi. Bugungi 
kunda shunday kompleks yaratish mumkin bo'lgan korxonalaming 
nam unaviy loyihalari o 'z arxitekturalari (proporsiyalari, modullari, 
bo'linishlari, kompozitsiyalari va h.k.) bo'y ich a turlicha ko'rinishga 
egalar. Shuning uchun ham, alohida korxonalar loyihasini ishlab 
chiqishda ulam i qishloq xo'jalik tarm oqlari bilan bog'langan 
korxonalar bilan birlashtirishning mumkin bo'lgan variantlarini 
hisobga olish zarur. Bunda har bir korxona ishlab chiqarish 
ansam blidagi umumiy tuzilmaning elementi sifatida ko'rilishi kerak. 
Shu 
bilan 
birga, 
sanoat 
kom plekslari 
uchun 
maksimal 
m oslashuvchanlikni ta ’minlovchi yangi rejali-fazoviy yechim lam i 
topish alohida ahamiyatga ega bo'ladi. Qishloq xo'jalik ishlab 
chiqarish komplekslarini shakllantirishning yo'llaridan biri sifatida 
korxonalam ing hajmiy-fazoviy va texnologik tuzilmalarini modulli 
shakllantirish prinsipini qo'Ilash maqsadga m uvofiq hisoblanadi. 
Ushbu prinsipga ko 'ra unifikatsiyalashtirilgan ishlab chiqarish korpus- 
m odullar asos qilib olinadi. Har bir modul tugallangan yoki avtonom 
yacheyka hisoblanib, uni k o 'p m arta takrorlash vositasida sanoat 
kom pleksining m e'm oriy organizmi yaratiladi. Bu yechimni MarXI 
tom onidan taklif qilingan loyiha m isolida k o'rish mumkin (5.4.6- 
rasm).
Ushbu prinsipni SamDAQI ning ikkita o 'q u v loyihasida ham 
k o 'rish mumkin. 5.4.7-rasmda qishloq xo'jalik texnikasini ta'm irlash 
va saqlash bazasining loyihasi keltirilgan. Binolar hajmlari 12x12 m
276

---

o'lcham ga ega va armotsement qobiqlar bilan qoplangan modulli 
bloklar ko'rinishida bajarilgan (t.f.d. professor S.R.Razzoqov texnolo- 
giyasi, SamDAQI). 5.4.8-rasmda keltirilgan boshqa misolda xuddi 
shunday o'lcham larga ega modulli blok molxona tuzilmasini yara- 
tishda qo'llangan. Bu misollarda modulli bloklar turli mujassamlik va 
turli miqdorlarda ko'rsatilgan. Uchinchi misolda meva-sabzavot 
zavodining tayyor mahsulot ombori keltirilgan (5.4.9-rasm).
Dehqon-fermer 
xo'jaliklarining 
istiqomat-ishlab 
chiqarish 
markazlari sifatida ko'rilayotgan aholi punktlarining sanoat-ishlab 
zonalari tarkibida qishloq xo ‘jalik mahsulotlarini qayta ishlash 
b o ‘yicha turli korxonalar boMishi mumkin: paxta tozalash, yog* ishlab 
chiqarish, sut-konserva, moy-pishloq, mevali-konserva va vinochilik 
sexlari, chorvachilik va parrandachilik kombinatlari va h.k. Undan 
tashqari ulam ing hududida mahalliy xomashyo bazasiga asoslangan 
qurilish industriyasi korxonalari, ta’mirlash ustaxonalari, avtobazalar 
va boshqa xo'jaliklararo ishlab chiqarish korxonalari joylashtirilishi 
mumkin.
Ishlab chiqarish obyektlarining yaqin joylashuvi bu kichik aholi 
punktini yagona istiqomat-ishlab chiqarish kompleksi sifatida ko‘rish 
imkoniyatini beradi.
X o'jalik yuritishning yangi shakllarini kelgusida rivojlanishi 
turar-joy va ishlab chiqarish funksiyalarining qisman integratsiyasiga 
olib keladi: qishloq uylarining hovlisida qo'shim cha yordamchi 
xonalar yoki qurilmalar, ustaxonalar va omborlar tashkil qilinadi, 
bunda ishchi xonalam ing qulaylik d a raj as i asosiy parametrlar bo‘yicha 
turar-joy xonalarinikiga yaqin boMishi talab etiladi.
X o'jalik yuritishning yangi tizimlari shakllanayotgan sharoitlarida 
turar-joy 
va 
ishlab chiqarish 
binolarining o'zaro 
bog'langan 
infratuzilmalarini yangi turlari paydo bo'lmoqda:
-turar-joy binosi qishloq xo'jalik ishlab chiqarish obyektlari bilan; 
-turar-joy binosi agroservis yoki boshqa turdagi xizmat ko'rsatish 
obyektlari, ular tomorqa uchastkasida joylashtiriladi;
-alohida qishloq q o'rg 'o n i, unda turar-joy va qishloq xo'jalik 
ishlab chiqarish kompleksi ixcham joylashtiriladi;
-turar-joy zonasidan uzoq masofada joylashgan qishloq xo'jalik 
ishlab chiqarish obyekti, bunda uning yonida moslashuvchan rejali 
tuzilm aga va ishchilar yashashi uchun yetarlicha qulayliklarga ega 
muvaqqat turar-joy tashkil qilinishi talab qilinadi.
277

---

Yuqorida ta ’kidlanganidek, qishloq xo'jalik ishlab chiqarish 
kom plekslarini shakllantirishning yo'llari biri sifatida korxonalam ing 
hajm iy-fazoviy va texnologik tuzilmalarini modulli shakllantirish 
prinsipini qo'llash maqsadga muvofiq hisoblanadi. Ushbu prinsipga 
ko 'ra unifikatsiyalashtirilgan ishlab chiqarish korpus-m odullar asos 
qilib olinadi. Har bir modul tugallangan yoki avtonom yacheyka 
hisoblanib, uni k o 'p marta takrorlash vositasida sanoat kom pleksining 
m e’moriy organizmi yaratiladi. Ushbu prinsipni amalga oshirish yo 'l- 
larini izlash barobarida bir qator ishlanmalam i tak lif etish mumkin.
T o ‘g ‘ri to'rtburchak va doira shaklidagi unifikatsiyalashgan 
koф us-m odullaг sifatida 6x6, 12x12, 24x24 m o'lcham larga ega, 
shuningdek 24 m va 9 m radiusli modullar qabul qilindi (5.4.10-rasm, 
5.4.11-rasm, 5.4.12-rasm, 5.4.13-rasm, 5.4.14-rasm).
Ushbu m odullar bazasida meva-konserva m ini-zavodining hajmli- 
rejali modeli ishlab chiqildi. Bunda 6x6 m o'lcham li m odullar bir va 
ikki qatorli kom pozitsiyalar ko'rinishida terib chiqildi (5.4.10-rasm). 
Bunday m odullar yordam ida turli kattalikdagi ishlab chiqarish 
korpuslarini tuzish mumkin. T a’kidlash lozimki, bunda ishlab 
chiqarishning texnologik mazmuni turlicha boMishi mumkin: paxta 
tozalash, yog‘ ishlab chiqarish, sut-konserva, moy-pishloq, mevali- 
konserva va vinochilik sexlari, chorvachilik va parrandachilik 
kom binatlari va h.k. Undan tashqari ulam ing hududida mahalliy xom- 
ashyo bazasiga asoslangan qurilish industriyasi korxonalari, ta ’mirlash 
ustaxonalari, avtobazalar va boshqa xo‘jaliklararo ishlab chiqarish 
korxonalari joylashtirilishi mumkin.
Bugungi kunda qishloq xo'jalik ishlab chiqarish binolarining yan­
gi ilg 'o r texnologiyalarga asoslangan yangi tiplari ishlab chiqarishda 
tatbiq qilinmoqda. Misol tariqasida sutni qayta ishlash va sut mah­
sulotlarini ishlab chiqarish bo'yicha m ini-zavodni keltirish mumkin 
(5.4.16-rasm ). Dehqon-fermer xo'jaliklarining ishlab chiqarish mar­
kazlari, uyushmalari, agrofirmalari shunga o'xshash mini-zavodlar 
bilan jihozlanishi mumkin.
Energiya tejaydigan texnologiyalam i hayotga tatbiq etilishi 
qishloq xo'jalik ishlab chiqarish zonalarini rivojlanishi uchun 
istiqbolli 
yo'nalish 
hisoblanadi. 
Misol 
tariqasida 
quyoshli 
elektrstansiya modelini (5.4.17-rasm ) va biogaz stansiyasini (5.4.18- 
rasm ) keltirish mumkin.
278

---

Ushbu yo'nalish bilan birga istiqbolli sanoat komplekslarining 
yangi rejali-fazoviy tuzilmalari bo'yicha izlanishlarda bajarilgan 
eksperimental 
ishlar 
tajribasidan 
foydalanish 
ham 
maqsadga 
muvofiqdir. 
Bu 
yo'nalishda olib 
borilgan 
loyihalarda 
ilg'or 
texnologiyalar, konstruksiyalar va uskunalar qo'llanilishi nazarda 
tutilgan bo 'lib, ularni shakllantirishdagi asosiy tendensiyalar konveyer 
liniyasi, ishlab chiqarish elementlarining texnologik va funksional 
bo'linishi, sanoat robotlari, avtomatlashtirish usullaridan keng 
foydalanishga qaratilgan.
Ishlab chiqarish komplekslarini shakllantirish bo'yicha sanab 
o'tilgan yo'nalishlar istiqbolli ishlab chiqarish zonalarining o'ziga xos 
xususiyatlarini belgilash imkoniyatini beradi. M utaxassislaming 
fikricha, yaqin kelajakda eng oqilona tuzilma sifatida yopiq turdagi 
ishlab chiqarish zonasi - monoblok yoki yiriklashtirilgan bloklar 
guruhidan iborat xizmat ko'rsatish bloklari vositasida birlashtirilgan 
korxonalar to'plam i qabul qilinadi.
V.V.Bloxin bildirgan 
fikrga ko'ra, mutlaq o'lcham lam ing 
gorizontal 
bo'ylab 
keskin 
va 
doimo 
o 'sib
borishi 
sanoat 
m e’morchiligidagi o'zig a xos jihatlardan biridir. Undan tashqari, katta 
o'lcham li oraliqlar va qismlarga bo'linm agan katta hajmlaming 
inavjudligi bilan shartlangan katta miqyoslardagi qurilish zarurati ham 
aynan sanoat korxonalarini loyihalashda katta ahamiyatga ega. Sanoat 
m e’morchiligidagi yana bir o'ziga xos jihat mavjud b o'lib, u aksariyat 
hollarda vertikal bo'yicha katta o'lcham larga ega muhandislik- 
texnik 
inshootlar va 
elem entlam ing 
keng qo'llanilishi 
bilan 
izohlanadi.
Agrosanoat arxitekturasi rivojlanishining mavjud yo'nalishlarini 
hisobga olgan holda ishlab chiqarish zonasini joylashtirish bo'yicha 
yaqin kelajakda tatbiq qilinishi mumkin usullarini prognozlash va 
ularga xos bo'lgan xususiyatlarini belgilash mumkin. Bu sohada 
amalga oshirilayotgan izlanishlar natijasi shuni ko'rstayaptiki, yaqin 
kelajakda ishlab chiqarish zonasi tuzilmasini tashkil qilish pavilyon 
usulidagi qurilish va monoblokli tizimni takomillashtirish hisobiga 
amalga oshiriladi. Ishlab chiqarish jarayonida hosil bo'ladigan zararli 
m oddalami neytrallashtirish masalalari yetarlicha ishlab chiqilmagani 
sababli ishlab chiqarish zonasi aholi istiqomat qiladigan zonadan 
tegishli uzoqlikdagi m asofalardajoylashtiriladi.

---

Keyinroq, ishlab chiqarishdagi zararli om illar ta ’sirini kamaytirish 
b o'yicha takom illashgan texnologiyalar ishlab chiqilganidan so'ng, 
zararlik darajasi yuqoriroq bo'lgan ishlab chiqarish korxonalarini aholi 
istiqomat qiluvchi zona va uning chegarasida joylashtirish mumkin 
bo'ladi. Bir zonada «m ehnat-m aishiy turm ush-hordiq» kabi o'zaro 
kirishib ketuvchi kompleks tizimni yaratish asosiy kompozitsion va 
rejali-fazoviy masalalardan biri b o 'lib qoladi. Bu tuzilm alam ing 
kom pozitsiyasiga bo'lgan talablar ishlab chiqarish zonasini istiqomat 
hududi tarkibida yoki uning chegarasida joylashtirishga qo'yilgan 
talablar kabi bo'ladi.
Yer osti hajm laridan foydalanish qishloqdagi sanoat m e’mor- 
chilining istiqbolli yo'nalishlardan biri hisoblanadi. Yer ostidagi 
sharoitlar ishlab chiqarish texnologiyasining harorat va namlikning 
barqaror rejimlari, shovqin va vibratsiyaning minimal darajalari kabi 
talablariga javob beradigan holatlarda ishlab chiqarishning muayyan 
turlarini yer ostiga joylashtirish maqsadga muvofiq hisoblanadi. 
Qishloq joylarda sovutgichlar, meva va sabzavot omborlari, tayyor 
xomashyo om borlari, muhandislik-texnik xizmat ko'rsatish uchast- 
kalarini, avtom ashinalar uchun turargohlam i, maishiy xonalam i yer 
ostiga joylashtirish mumkin.
Xulosa qilib aytish mumkinki, bugungi kunda O'zbekiston 
qishloq sanoat arxitekturasi rivojlanishining asosiy yo'nalishlari 
quyidagilardan iborat: korxonalar ixtisoslashuvi, param etrlar unifi- 
katsiyasi, istiqomat va ishlab chiqarish zonalarini yagona kompozitson 
masshtabga keltirish, korxonalami ixcham ishlab chiqarish (ishlab 
chiqarish-istiqom at) tuzilm alariga birlashtirish, ulam ing tuzilmalarini 
issiq iqlim sharoitlariga moslashtirish.
280

---

Ishlab chiqarish maydoni
Vuk
Zooveterinar oralig'i
Ishlab chiqarish 
>
zonasi
amlar
б 
d
в 
A
+ -i
Sanitar zonasi 
Turar joy zonasi
ninii&iiiiiim ni