I. Булим. Бухгалтерия хисоби

‘lgan xo‘jalik operatsiyalarini hisobchilikning turli xil texnik 
‘z vaqtida, to‘g‘ri, izchillik bilan hisob registrlarining aniq bir 
 
‘p shakllari mavjud. Bularni ko‘pchiligi bir-biriga o’xshaydi, chunki, ular 
‘
z
i
d
a

---

193 
‘
u
x
g
a
l
t
e
r
i
y
a
h
i
s
o
b
i
“
F
r
a
n
s
i
y
a
s
h
a
k
l
i
”
k
e
l
i
n
‘ladigan xo‘jalik operatsiyalari sonini o‘sishiga va xo‘jalik aloqalarini 
‘linadi va bosh daftardan, sintetik schyotlar uchun, yordamchi 
daftarlardan esa, analitik schyotlar uchun foydalaniladi. Hisob 
registrlarini bunday tuzilishi buxgalteriya hisobining tezkorligini 
ta’minlaydi. Har bir operatsiya xranologik jurnalga yozilgandan keyin, 
"Yangi Italiya shakli"ning ancha soddalashtirilgan rusumi (varianti) 
yaratildi. U tarixda buxgalteriya hisobining “Amerika shakli “ nomi bilan 
ma’lum. Buxgalteriya hisobining "Amerika shakli"da xronologik va 
sistematik yozuvlar “Bosh jurnal” deb nomlangan registirda qo‘shib olib 
‘li bilan oborot qaydnoma olishni ta’minlaydigan buxgalteriya hisobining 
“shaxmat shakli” asoslab berildi. XX- asrning boshlarida Fransiyalik 
‘llaniladigan buxgalteriya hisobi shakllari bir-birlaridan quyidagi 
‘ra farq qiladi. 
‘zaro aloqasi; 
‘rinishi; 
‘jalik operatsiyalarini yozish tartibi va texnikasi. 
qog‘ozsiz shakllaridan keng qo‘llanilmoqda. 
 
 
‘
‘
z
i
“
e

---

194 
yoki jamg‘aruvchi hujjatlarga asosan memorial orderlarda buxgalteriya 
pravodkalari tuziladi. Memorial orderlarning raqamlari va summalar 
ularni qayd qilish jurnaliga, buxgalteriya pravodkalari esa, hisob registri 
bo‘lgan “Bosh kitob”ga yoziladi. Hisob yuritishning memorial order 
shaklida analitik uchyot kartochkalarda olib boriladi. Analitik uchyot 
kartochkalariga yozuvlar birlamchi yoki jamg‘aruvchi hujjatlar asosida 
amalga oshiriladi. Hisobot davri tugagandan keyin sintetik va analitik 
hisob ma’lumotlariga asosan oborot qaydnomalari tuzilib, ularning 
ma’lumotlari tegishli sintetik va analitik schyotlarining ma’lumotlari 
bilan solishtiriladi.
‘yxatga olish jurnali memorial-orderlarning saqlanishi va raqamlanishi 
‘jalik operatsiyalarining umumiy summasini aniqlash uchun xizmat 
‘yicha oy oxiriga tuziladigan oborot vedomostlarining umumiy summasi 
‘yxatga olish jurnali sintetik schyotlar hisob registrlarda aks ettirilgan 
‘jalik operatsiyalarining to‘g‘riligini hamda ikki yoqlama yozuv 
‘jalik operatsiyalari memorial-orderdan sintetik schyotlar bo‘yicha 
tuziladigan hisob registiriga va “Bosh kitob”ga yoziladi. “Bosh kitob”da 
Buxgalteriya hisobining memorial order shakli, o‘zining oddiyligi, 
hisob ishlarini tashkil qilishdagi qat’iy ketma-ketlikni mavjudligi va 
hisoblash texnikasini kiritish mumkinligi hamda analitik hisob 
registrlarining standart shakllaridan keng foydalanish imkoniyati 
mavjudligi bilan ajralib turadi. Bundan tashqari, uchyot ishlarini 
buxgalteriya apparati xodimlari orasida taqsimlashga imkoniyat bor.
Quyidagilar 
memorial 
order 
shaklining 
kamchiliklari 
bo‘lib 
hisoblanadi: 
1.
Uchyot yozuvlarining bir vaqtning o‘zida, memorial orderlarda, 
qayd qilish jurnalida, sintetik va analitik hisob registrlarida 
takrororan yozilishi; 
2.
Analitik hisob ishlarining ko‘pligi sababli analitik uchyotning 
sintetik uchyotdan orqada qolishi; 
3.
Hisobotlar tuzish va korxona xo‘jalik faoliyatini tahlil qilish 
uchun ma’lumotlarni analitik hisob registrlaridan har doim 
to‘g‘ridan-to‘g‘ri olish imkoniyatini cheklanganligi. 

---

195 
Moliyaviy hisobotlar tuzish uchun zarur bo‘lgan axborotlar joriy 
hisob ma’lumotlarini qo‘shimcha guruhlash va umumlashtirishlar asosida 
olinadi. 
‘jaliklarida keng qo‘llanilmoqda. 
‘llaniladigan korxona, tashkilot va muassasalarda analitik hisob registrlari 
sifatida 
kartochkalardan 
foydalaniladi. 
Memorial-orderga 
ilova 
qilinadigan yozuvlar boshlang‘ich va yig‘ma hujjatlarga asoslangan 
‘ladi. Hisobot oyining oxirida analitik schyot registrlari bo‘yicha jami 
summa yig‘iladi va shunga muvofiq oborot yoki qoldiq vedomosti 
tuziladi. Ulardagi ma’lumotlar sintetik schyotlar jami summasi bilan 
‘l qo‘yilgan xatoliklarni aniqlash yoki uning oldini olish imkoniyati 
 
‘rib o‘tilgan hisob shakllarida mavjud kamchiliklarni yo‘qotish va hisob 
shakllarini takomillashtirish natijasida XX-asrning 50 yillarida Rossiyalik 
olimlar tomonidan yaratilgan. Uning asoschilaridan biri Leningrad 
Birlamchi yoki jamlovchi hujjatlar 
Xо‘jalik operatsiyalar qayd qilish 
jurnali 
Bosh kitob, 
Analitik hisob registrlari 
Sintetik xisob 
oborot qaydnomasi 
Buxgalteriya 
balansi va boshqa 
moliyaviy hisobot 
shakllari 
Analitik hisob 
oborot 
qaydnomasi 

---

196 
(hozirgi Sank Peterburg) Moliya – iqtisod institutining professori 
chizmada keltirilgan.
Buxgalteriya hisobining jurnal – order shaklining asosiy 
xususiyatlari quyidagilar bilan belgilanadi: 
1.
Xo‘jalik operatsiyalarini qayd qilish uchun schyotlarning kredit 
belgilari bo‘yicha uchyotga olishga moslashtirilgan jurnal-
orderlardan foydalanish;
‘shilib ketadiganligi natijasida sistematik va xronologik 
Buxgalteriya hisobining jurnal order shakli 
3.
Jurnal orderlar va boshqa hisob registrlarini balans va moliyaviy 
hisobotlarni boshqa shakllarini tuzishga moslashtirilganligi 
natijasida hisobotlar tuzish uchun zarur bo‘lgan ma’lumotlarni 
qo‘shimcha guruhlash va jamlash ishlarini bajarmasdan, 
to‘g‘ridan-to‘g‘ri 
hisob registrlaridan olish imkoniyatini 
mavjudligi; 
4.
Bosh kitob va jurnal-orderlarda yozuvlarni takrorlanmasligi 
natijasida yozuvlar sonining kamayishi va boshqa afzalliklar.
Birlamchi va umumlashtiruvchi hujjatlar 
Kassa kitobi 
Jamlovchi va guruhlovchi 
qaydnomalar 
Jurnal order 
Bosh kitob 
Analitik hisob 
registrlari 
Balans va moliyaviy 
hisobotlar 
Analitik schyotlar 
oborot qaydnomasi 

---

197 
Jurnal orderlar buxgalteriya hisobi ma’lumotlarini yozish uchun 
zarur bo‘lgan bir qancha rekvizitlarga ega bo‘lgan va bosmaxonada 
tayyorlangan har xil o‘lchamdagi va shakldagi varaqlardir.
Jurnal-orderlar alohida olingan yoki iqtisodiy mazmun jihatdan bir 
xil bo‘lgan sintetik schyotlar guruhiga bir oy uchun ochiladi. Har bir 
jurnal orderga doimiy raqam biriktirib qo‘yiladi Quyida “Hisob-kitob 
raqami schyoti” operatsiyalarini hisobga olish uchun belgilangan jurnal – 
order shakli keltirilgan. 
Jurnal-orderlarga 
yozuvlar, 
operatsiya 
sodir 
bo‘lgan 
vaqtda, 
boshlang‘ich yoki qo‘shimcha tuziladigan jamlovchi qaydnomalar 
asosida sintetik schyotlarning kredit belgilari bo‘yicha amalga oshiriladi. 
Misol, 5000 “Kassa” operatsiyalari uchun ochilgan jurnal-order № 1 da 
kassa schyoti kreditlanadigan operatsiyalar yoziladi. “Kassa” schyoti 
debetlanadigan operatsiyalar “Bosh kitob”ga yoziladi. Shu tariqa 
schyotlar aloqasi bo‘yicha bo‘ladigan takroriy yozuvlarga barham 
beriladi.