Qadimgi davrda ahamoniylar davlatining san’ati tarixi ashirova Noila Xasan qizi

Ключевые слова:
Ахемениды, Сузы, Персеполь, «Пакс Персика», 
зороастризм, скульптура, эпиграфика. 
Annotation:
The history of ancient Achaemenid art is a field that encompasses the 
development and transformation of artistic expression throughout human history. These 
art forms include many different disciplines such as painting, sculpture, architecture, 
music, theater and dance. The history of these art forms is rooted in antiquity. For 
example, sculptures and pyramids made in ancient Egypt, architectural structures and 
statues created in ancient Greece, mosaics and frescoes created during the Roman 
Empire, are examples of these arts, preserved from their early history. This article 
discusses the history of Achaemenid art. 
Key words:
Achaemenids, Susa, Persepolis, Pax Peach, Zoroastrianism, sculpture, 
epigraphy. 

---

Международный научный журнал № 2(100), часть 1 
«Научный Фокус» июня, 2023 
436 
KIRISH 
San'at tarixi bugungi kunda ham faol soha bo'lib, san'at tarixchilari san'at asarlari 
tarixi va ma'nosini o'rganish uchun turli usullardan foydalanadilar. Ushbu usullar 
san'at asarlarini texnik tahlil qilish, rassomlarning tarjimai holi va san'at asarlarining 
tarixiy va madaniy kontekstlarini o'rganishni o'z ichiga oladi. Natijada, qadimgi 
zamonaviy san'at tarixi insoniyat badiiy ifodalarining evolyutsiyasi va o'zgarishini 
o'rganadi, shuningdek, ushbu san'at shakllarining ijtimoiy, madaniy va siyosiy 
kontekstlarini ko'rib chiqadi. Bu yo‘nalishdagi tadqiqotlar badiiy asarlarning tarixi va 
ma’nosini tushunish hamda badiiy ifoda evolyutsiyasini tushunishda muhim 
ahamiyatga ega. 
ASOSIY QISM 
Shuni ta'kidlash kerakki, Ahamoniylar imperiyasi juda xilma-xil davlat birligi edi. 
Mintaqalarning polietnikligi va heterojenligi har qanday qadimgi Sharq imperiyasining 
o'ziga xos xususiyatidir, lekin bu yerda bu holat ayniqsa sezilarli. Forslar ixtiyorida 
o'zlaridan oldingi davlatlar - Misr, Ossuriya va Bobil podshohlarining ma'muriy 
masalalarini hal qilishda katta tajriba to'plangan. Ahamoniylar ko'p jihatdan bosib 
olingan xalqlarni ommaviy surgun qilishga, mahalliy xudolarning haykallarini vayron 
qilishga, ibodatxonalar va butun shaharlarni vayron qilishga asoslangan agressiv ichki 
siyosati bilan oldingi Ossuriya imperiyasi modelidan voz kechdilar. Garchi forslarning 
itoatsizligi va sadoqatsizligining alohida holatlarida deportatsiya amaliyoti ham 
qo'llanilgan. Umuman olganda, Ahamoniylar hukumati bosib olingan xalqlarning 
madaniy nozo'ravon integratsiya yo'lini tanladi, bu esa davlat boshqaruvini tashkil 
etishda sezilarli muvaffaqiyatlarga erishish imkonini berdi. 
Doro I o'zgarishlari yagona siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy "Pax Persica" 
makonining paydo bo'lishiga imkon berdi, unda o'nlab turli xalqlarning tinch-totuv 
yashashi uchun qulay sharoitlar yaratilgan. Ilk Ahamoniylar davri bilan solishtirganda, 
Doro islohotlari imperiya boshqaruvining mohiyatini hokimiyatni markazlashtirish 
yo'nalishida; satraplarning ma'muriy va harbiy vazifalarini ajratish (separatchilikka 
yo'l qo'ymaslik uchun); rahbarlik lavozimlarining forslar qo‘lida to‘planishi va ayniqsa, 
boshqaruv apparatining birlashishi biroz o'zgartirdi. Buning uchun rasmiy til kerak 
edi. Doro I davrida u oromiy tiliga aylandi. Albatta, butun Yaqin Sharqda keng 
tarqalgan milliy oromiy tilining tanlanishi markaz bilan satrapliklar oʻrtasida barqaror 
aloqani taʼminladi, madaniyatlararo aloqalarning kuchayishiga ham xizmat qildi. 
Barcha hududlar va markaz o‘rtasida pochta aloqalaridan foydalanish ham birlikka 
hissa qo‘shdi. 
Doro I ning mafkuraviy siyosatida, albatta, o'rnatilgan diniy tizim muhim rol 
o'ynadi. Shu munosabat bilan shuni aytish kerakki, Ahamoniylar Forsda kamida uchta 
din: fors xalqining dini, Ahamoniylar podsholari va sehrgarlar
23
. Gerodot va 
Strabonning so'zlariga ko'ra, Ahamoniylar davridagi forslarning aksariyati qadimgi 
23
Xususan, qoʻzgʻolondan soʻng ion yunonlarining Baqtriyaga surgun qilinishi.: Litvinskiy B.A., Pyankov I.V. Farmon. 
2004 yil. 728-b.

---

Международный научный журнал № 2(100), часть 1 
«Научный Фокус» июня, 2023 
437 
hind-eron tabiat xudolarini hurmat qilishgan. Ular yorug'likka, yerga, shamolga va 
boshqa elementlarga sig'inishgan. Sehrgarlarning dini, qadimgi mualliflarning fikriga 
ko'ra, forslarning asosiy qismining an'anaviy e'tiqodlarini rad etgan Zaratushtra 
ta'limoti edi. Doro davridagi sehrgarlar Ahamoniylar podshohlarining rasmiy 
ruhoniylariga aylangan, ular har doim marosim qurbonliklarida qatnashgan
24
. Biroq 
ahamoniylar sulolasi vakillarining o‘zlari sig‘inishda, dafn marosimida Zardusht 
ta’limotidan farq qiladigan o‘z dinlariga amal qilganlar. Demak, Ahamoniylar 
podsholari dini mohiyatan zardushtiylik ta’limoti emas, balki faqat zardushtiylik 
ta’sirini boshidan kechirgan, lekin u bilan cheklanib qolmagan sinkretik politeistik 
e’tiqoddir. Dorodan boshlab, zardushtiylarning xudosi Ahuramazdani ko'proq hurmat 
qilish tendentsiyasi mavjud. Bu fakt Doroning Axuramazda boshchiligidagi butun 
imperiya uchun yagona oliy xudo – yagona fors podshosi tamoyili bo‘yicha yagona 
diniy tizim yaratishga urinishidan dalolat beradi. Bu tamoyilga amal qilgan holda, 
Zardusht olamining Axuramazdadan boshqa barcha xudolarni inkor etuvchi deyarli 
monoteistik manzarasini qabul qilish mantiqan to‘g‘riroq bo‘ladi. Ammo bu holda 
ahamoniylar mafkurasining asosiy xususiyatlaridan biri – mahalliy xalqlarning sadoqat 
evaziga fors hukumati tomonidan kafolatlangan diniy bag‘rikenglik buzilgan bo‘lar edi. 
Birinchi ahamoniylar tomonidan olib borilgan bu siyosat ma’lum muddat imperiyada 
keskin diniy qarama-qarshiliklarning oldini olishga, separatistlar tomonidan diniy 
omildan mafkuraviy kurashning kuchli quroli sifatida foydalanishiga yordam berdi. 
Shu bilan birga, Doroning vazmin diniy siyosati Ahuramazda boshchiligidagi yagona 
xudolar panteonini yaratish va tarqatish loyihasini amalga oshirishni hozircha 
imkonsiz qildi. Natijada, an'anaviy hurmatga sazovor hind-eron xudolarini 
Ahamoniylar shohlarining yaratilgan sinkretik xudolar panteoniga kiritish to'g'risida 
murosa qarori qabul qilindi. 
Doro I hukmronligi haqli ravishda Ahamoniylar davlati rivojlanishining eng 
yuqori bosqichi va qadimgi fors san'atining oltin davri hisoblanadi. “Buyuk podshoh” 
Ahamoniylar saltanatining muvaffaqiyatli hukmdori boʻlib, Forsdagi ulugʻvor meʼmoriy 
ansambllarda erishgan yutuqlarini abadiylashtirishni rejalashtirgan. Doro davrida 
Suza va Persepolisda saroy majmualarini qurish bo'yicha keng ko'lamli dastur amalga 
oshirildi, bu Ahamoniylar san'atida badiiy ustunlikka aylandi. Qurilish dasturini 
amalga oshirishni o'g'li davom ettiradi. 
Turli qadimgi Sharq madaniyatlarining badiiy shakllari, me’moriy tipologiyalari 
va kompozitsion yechimlariga, eng avvalo, Mesopotamiya (Ossuriya-Bobil) anʼanasi 
yutuqlari, Midiya va Elam davlatlari sanʼati, Misr va Anadolu madaniyati, mahalliy 
qadimgi Eron anʼanalari, shuningdek, Urartu va Suriya- Xet san'ati kiradi. Ular badiiy 
yechimlarni topish va ularni Ahamoniylar rasmiy uslubiga kiritish uchun qimmatli 
manba bo‘lib xizmat qilgan. Ijodiy izlanishlarga birinchi urinishlar Pasargaddan Buyuk 
Kir II (miloddan avvalgi 558-530 yillar) davridagi ilk ahamoniylar yodgorliklarida 
erishilgan. Doro I davrining mumtoz san'atida foydalanilgan elementlar ijodiy qayta 
24
Dandamaev M.A. Birinchi Ahamoniylar davridagi Eron (miloddan avvalgi VI asr). M., 1963. 239-b 

---

Международный научный журнал № 2(100), часть 1 
«Научный Фокус» июня, 2023 
438 
ishlanadi va "tezda o'zining asl xususiyatlarini yo'qotadi". Yangi, xususan, 
Ahamoniylarning badiiy yechimlariga aylanadi. Bu sintez natijasida ham qadimgi eron 
ildizlariga, ham umumiy sharq badiiy an’analariga mos keladigan sinkretik rasmiy 
uslub vujudga keldi. Bu xususiyat hali ham Qadimgi Sharq madaniyati 
tadqiqotchilarining qadimgi fors san'ati yodgorliklariga qiziqishini oshirmoqda. 
Ahamoniylar san'atining rasmiy uslubi kontseptual va majoziy jihatdan 
muvaffaqiyatli shakllantirilgan o'zini o'zi ta'minlaydigan badiiy tizim bo'lib chiqdi. Bu 
Ahamoniylar satrapliklarining mahalliy san'atining rivojlanishiga kuchli ta'sir 
ko'rsatdi. Yagona badiiy til va rasmiy uslubning o'rnatilgan qonunlari mahalliy 
maktablar amal qilishi mumkin bo'lgan universal formula bo'lib xizmat qildi. Viloyat 
yodgorliklari, qoida tariqasida, Ahamoniylar metropoliten majmualarining me'moriy 
tipologiyasi va tasviriy tamoyillariga amal qilgan va shu bilan mahalliy va qadimgi fors 
madaniyatlarining simbiozini yaratgan. Ushbu "eronlashtirish" jarayoni ko'pchilik 
satrapiyalarga ta'sir ko'rsatdi, ammo bu imperiyaning shimoliy hududlarida eng aniq 
namoyon bo'ldi. 
Tadqiqotning xronologik doirasi Ahamoniylar saltanati sanʼatining ikki asrlik 
rivojlanish davrini (miloddan avvalgi 550-330) qamrab olgan boʻlib, uning gullagan 
davri miloddan avvalgi V-IV asrlarga toʻgʻri keladi. Shu munosabat bilan qadimgi fors 
san'atini davrlashtirishga murojaat qilish kerak. U uchta asosiy bosqichdan iborat. 
Birinchi bosqich - erta Ahamoniylar davri (miloddan avvalgi 6-asrning o'rtalari - oxirgi 
choragi), forslar san'atida rasmiy uslubning shakllanishi, shakllarni o'ylangan holda 
tanlashga birinchi urinishlar va optimal variantni izlash bilan bog'liq. Pasargadadagi 
Kir II Buyuk saroy majmuasi yodgorliklarida ifodalilik nuqtai nazaridan badiiy tilni 
e'lon qilish. Klassik davr (miloddan avvalgi VI asr boshi – V asr oxiri) rasmiy uslubning 
paydo bo'lishi bilan ajralib turdi. U shoh Doro I va Kserks I davrida Ahamoniylarning 
Suza va Persepolisdagi asosiy meʼmoriy ansambllarida toʻliq amalga oshirildi. Bundan 
tashqari, yetuk davrda koʻplab meʼmorchilik, torevtika va periferik davradagi zargarlik 
sanʼati yodgorliklari paydo boʻldi. Imperiyaning shimoliy satrapliklaridan paydo 
bo'lgan. Oxirgi bosqich - so'nggi Ahamoniylar davri (V asr o'rtalari - miloddan avvalgi 
330 yillar) Ahamoniylar sulolasining oxirgi olti podshosi davri yodgorliklarini 
birlashtiradi. Bu davr sanʼati ilgari ishlab chiqilgan badiiy tamoyillar va yechimlardan 
foydalanish bilan ajralib turadi. Asosan, allaqachon yaratilgan ansambllarni tugatish 
yoki qayta qurish amalga oshiriladi. Bu davrning asosiy timsoli Artakserks II 
(miloddan avvalgi 404-359). Miloddan avvalgi IV asrdagi metropolitan monumental 
san'atining aksariyat yodgorliklari uning uzoq hukmronligiga to'g'ri keladi. Ular 
orasida Suzadagi qirollik qarorgohi (“Shaur saroyi” deb ataladi) va poytaxtdagi 
ibodatxona binolari alohida ajralib turadi. Bu esa miloddan avvalgi IV asrda rasmiy 
arxitekturaning keyingi rivojlanishidan dalolat beradi. Ahamoniylar haykaltaroshligida 
yunon san'atining ta'siri tobora kuchayib bormoqda. Shu bilan birga, oxirgi 
Ahmoniylar davri rasmiy Ahamoniylar uslubi anʼanalarini davom ettirgan Fors 
davlatining viloyat sanʼati uchun umuman samarali boʻldi. Arxeologik konteksdan 

---

Международный научный журнал № 2(100), часть 1 
«Научный Фокус» июня, 2023 
439 
tashqarida va epigrafik ma'lumotlarsiz topilgan toreutika va zargarlik buyumlari 
asarlarini sanalashda ma'lum qiyinchiliklar mavjudligini ham ta'kidlash kerak, chunki 
klassik va so’nggi Ahamoniylar davrlari rasmiy uslubning bir xil qonunlariga 
asoslanadi. 
XULOSA 
Xulosa qilib shuni aytishimiz mumkinki, Ahamoniylar Eron sanʼatidagi rasmiy 
uslub eramizdan avvalgi I ming yillikning butun qadimiy Sharq madaniyati 
rivojlanishining eng yuqori choʻqqisini belgilagan murakkab badiiy hodisadir. 
Ahamoniylarning rasmiy san'ati Qadimgi Sharq va Yunonistonning turli madaniyatlari 
badiiy yutuqlarini tanlash va sintez qilishning murakkab jarayonlari tufayli o'ziga xos 
xususiyatlarga ega. Ahamoniylar me'morchiligi va tasviriy san'atining sinkretik tabiati 
ko'p jihatdan 1-yarmidagi qadimgi Eron an'analari bilan belgilanadi. Miloddan avvalgi 
I ming yillik - va eng avvalo, yangi uslub uchun ijodiy izlanishni kuchaytirgan. Uning 
so'nggi keng ko'lamli mujassamlanishi qadimgi Yaqin va O'rta Sharqning eng boy 
madaniyatlarining vorisi bo'lgan Ahamoniylarning imperiya badiiy an'analarida paydo 
bo'ldi. Ahamoniylar rasmiy uslubining genezisini miloddan avvalgi V-IV asrlarda Fors 
imperiyasining keng hududlarida qirol hokimiyati tomonidan amalga oshirilgan 
"birlashgan fors dunyosi" ning yangi siyosiy va madaniy loyihasida izlash kerak.