Kasbiy psixologiya

 
Mavzuni mustahkamlash uchun savollar:
1.
Temperament so‘zining ma’nosini tushuntirib bering. 
2.
Lotinchada temperament so‘zi nima ma’noni anglatadi? 
3.
I.P.Pavlov temperamentga qanday ta’rif bergan? 
4.
Nechta temperament tiplarini bilasiz? 
5.
Melanxolik temperament soxiblariga ta’rif bering. 
6.
Xolerik so‘zi yunonchada nima ma’noni anglatadi? 
7.
Qaysi olim birinchi bo‘lib temperamentlarning kengaytirilgan tasnifini 
berdi? 
8.
Temperament haqidagi ta’limot dastlab kim tomonidan yaratilgan? 
9.
Temperament xususiyatlarining ilmiy sabablari qaysi olimning yuksak nerv 
faoliyat tiplari haqidagi ta’limotida ochib berilgan? 
10.
Shaxs taraqqiyotidagi ijtimoiy omillar qanday? 
11.
Qanday genotipik omillar shaxs taraqqiyotiga ta’sir etadi? 
12.
Yosh davrlari qanday klassifikatsiyaga ega? 
13.
O‘smirlik davrining alohida belgilari qanday? 
14.
O‘spirinlik davri qanday xususiyatlari bilan ajralib turadi? 
15.
Attraksiya qanday manoni anglatadi? 

---

99 
16.
Do‘stlikning belgilari nimada? 
17.
Sevgining psixologik mohiyati nimada? 
18.
Simpatiya qanday ko‘rinishga ega? 
7-mavzu: Kasb tanlashga yo‘llashning psixologik mohiyati. 
Reja 
1.
Kasbiy psixologiyada kasb tanlashga yo‘llash
2.
Kasbiy psixologiyada kasbiy maslaxatlar 
3.
Yangi kasblarni loyihalash.
4.
Novatorlik va ratsionalizatorlik xususiyatlarini aniqlash.
Mustaqil O‘zbekiston Respublikasida kadrlar tayyorlash milliy dasturini 
hayotga tadbiq qilish ko‘p jixatdan o‘quv - tarbiya ishlarini isloh qilish, 
o‘quvchilar yosh xususiyatlarini bilish, har qaysi yoshdagi bolalar bilan olib 
boriladigan pedagogik, psixologik jarayonlar xususiyatlarini qanchalik yaxshi 
bilgan mutaxassislarga bog‘liq. Yuqorida sanalgan muammolarni hal qilishda qator 
gumanitar va maxsus fanlar yordam beradi. Pedagogik psixologiya, yosh 
psixologiyasi, muhandislik (injenerlik) psixologiyasi, maxsus fanlarni o‘qitish 
metodikasi singari fanlar shular jumlasidandir. Ishchini kasb faoliyati bilan bog‘liq 
bo‘lgan har qanday masala uning kasb mahorati, texnikani qanchalik egallaganligi 
darajasi, kasbini sevishi darajasi bilan bog‘liq. Ilmiy texnika taraqqiyoti (ITT) 
hozirgi kunda texnikaning tobora jadallashib borayotgan texnika bilan bog‘liq, uni 
yaratish va ishlatish ko‘nikmalarini egallagan shaxsni tayyorlashni kun tartibiga 
keskin qilib qo‘ymoqda. Bu muammoni oz bo‘lsada tezroq hal qilish 
tayyorlanayotgan 
mutaxassislarning 
o‘z 
mahoratlarini 
yoshlarga, 
o‘z 
o‘urinbosarlariga qay darajada bera olishlariga bog‘liq.
Shuning uchun bugungi muhandis ham o
‘
z kasb sirlarini, ham shu kasb 
mahoratini yoshlarga bera olishi lozim. U umumiy psixologiya, yosh psixologiyasi, 
pedagogik psixologiya, kasb-ta’limi va uning psixologiyasini bilishi talab qilinadi.

---

100 
Hozirgi zamon ishlab chiqarishi insonning u yoki bu faoliyat turida ishlashi 
uchun o
‘
zida mavjud bovlgan ham jismoniy, ham intellektual potensial 
imkoniyatlariga ega yoki ega emasliklarini aniqlash juda muhim. Aql, fikr yuritish 
tezligi ya’ni reaksiyasi ko
‘
p masalani hal qilishi yoki uddalay olmaslik sababi 
bo
‘
lishi mumkin. Buni aniqlash va tegishli tavsiyalar ishlab chiqish bilan 
muhandislik psixologiyasi, mehnat psixologiyasi shug
‘
ullanadi.
Boshqa har qanday mehnat qurollari singari texnika ham inson 
imkoniyatlariga maksimal darajada moslashtirilishi kerak. Bu eng avvalo 
mehnatning xavfsizligini ta’minlash bilan bog
‘
liq bo
‘
lsa, keyinroq ishchining 
salomatligi va nihoyat ishlab chiqarishda texnikani qo
‘
llanish hisobiga mehnat 
samaradorligini orttirish masalasi bilan bog
‘
liqdir. Odam va texnika 
munosabatlarni bir-biriga mosligi masalalarini mehnat psixologiyasi, uning 
tarmog
‘
i muhandislik psixologiyasi o
‘
rganadi.
Kasb-hxunar ta’limi kollejlari o‘quvchilariga texnikaning konstruktiv 
xususiyatlarini, muhxandislik psixologik talablarini hisobga olishni, eng muhimi 
qo
‘
llanadigan texnika inson imkoniyatlarini qay darajada hisobga olganligini, 
ya’ni, texnikaning gumanizatsiyalashuvini hisobga olishini bilib ishga yondoshuvi 
masalalarini aniq tasavvur qilishi bilan bog
‘
liq. Bu muammo muhandislik 
psixologiyasida o
‘
rganiladigan markaziy bosh mavzu odam - mashinaga tizimi 
OMT - (ruscha SChM - «sistema – chelovek - mashina») hisoblanadi. Odam-
mashina tizimi va uning asosiy muammolari kasb ta’limi o
‘
qituvchisi va kasb 
ta’limi ustasi mahoratining nazariy, pedagogik-psixologik tayyorligining asosini 
tashkil qiladi.
Muhandislik psixologiyasi mehnat psixologiyasining bir tarmogi bo
‘
lib, u 
odam va mashina o
‘
zaro axborot almashinuvidagi o
‘
zaro ta’sir o
‘
tkazishning 
ob’yektiv qonuniyatlarini, ularni amaliy qo
‘
llanish va «jamoa-odam-mashina» 
tizimini loyihalash va ekspluatatsiya qilish muammolarini o
‘
rganadi.
Muhandislik psixologiyasi muammolari XX asrning 20 - 30 yillaridan 
boshlab o
‘
rganila boshladi. Dastlab tramvay-vagon haydovchisi, telefonistka, 
ko
‘
tarma kran mashinisti, uchuvchi faoliyatini o
‘
rganish bilan boshlandi. Chet elda 

---

101 
40 - yillardan boshlab keng o
‘
rganila boshlandi. Muhandislik psixologiyasi 
bo
‘
yicha birinchi ilmiy tadqiqot laboratoriyasi 50 - yillarda Leningrad universiteti 
qoshida tashkil etilgan.
Muhandislik psixologiyasining asosiy vazifalari quyidagilardir: 
1.
Odam funksiyasini «odam-mashina» tizimida tahlil qilish, operator faoliyati 
strukturasi klassifikatsiyasini o
‘
rganish; 
2.
Odam-operator axborotlar almashinish jarayonlarini o
‘
rganish (odamning 
axborotlarni qayta ishlash jarayonining asosiy 4 bosqichini o
‘
z ichiga oladi: 
axborotni qabul qilish, qayta ishlash, qaror qabul qilish, boshqarish ta’sirini amalga 
oshirish); 
3.
Operator ish o
‘
rinlarini tashkil qilish prinsiplarini ishlab chiqish; 
4.
«Odam-mashina» tizimi samaradorligiga psixologik omillarning ta’sirini 
o
‘
rganish; 
5.
«Jamoa-mashina» tizimida operatorlarni tanlash va tayyorlash prinsip va 
metodlarini ishlab chiqish. (Kasb tayyorligi quyidagilarni o
‘
z ichiga oladi: kasb 
ta’limi, jamoani shakllantirish, trenirovka - mashq qilish); 
6.
«Jamoa-odam-mashina» tizimini muhandislik - psixologik loyihalash va 
baholash; 
7.
Muhandislik - psixologik ishlamalarining iqtisodiy samarasini aniqlash; 
Kasb tanlashga yo‘llash kasb ta’limi psixologiyasining asosiy muammosi - 
shaxsning kasbga yaroqliligini aniqlash, uni tayyorlash, mehnat faoliyatiga 
yo‘llash masalalaridir. Bular professiografiyadan boshlanadi.